شبي با " مولانا "

كه مي گويد " مرد است و ويارش " ؟... چنان كه من هم گاه بي گاه هوس ها مي كنم و ويارها دارم ...
پس بيائيد ، شبي را با هم و اين بار نه " روايتي تازه " كه متنِ غزلي از " مولانا " را ، در سكوت و آرامشِ تنهايِ شب ، با هم و به دقت و با تأمل و توجهِ كافي ، به واژه ها و حركت و معاني و پيامِ آن ها و سخن شعر ، بخوانيم ...

غزلِ 365 مولانا-از: گزيده ي شفيعي

با من بخوانيد

" مطربِ مهتاب رو ، آن چه شنيدي بگو
ما همگان محرميم ، آن چه بديدي ، بگو
اي شه و سلطانِ ما ، اي طربستانِ ما
در حرمِ جانِ ما ، بر چه رسيدي ؟ بگو
نرگسِ خمار او ، اي كه خدايار او
دوش ز گل زارِ او ، هرچه بچيدي ، بگو
اي شده از دستِ من ، چون دلِ سرمستِ من
اي همه را ديده ، تو ، آن چه گّزيدي ، بگو
عيد بيايد ، رود ، عيدِ تو ماند اَبد
كز فلكِ بي مدد ، چون برهيدي ؟ بگو
در شكرستانِ جان ، غرقه شدم ، اي شكر
زين شكرستان اگر ، هيچ چشيدي ، بگو
مي كَشدم مي به چپ ، مي كَشدم دل به راست
رو كه كشاكش خوش است ، تو چه كشيدي ؟ بگو
مَي به قدح ريختي ، فتنه برانگيختي
كويِ خرابات را ، تو چه كليدي ؟ بگو
شورِ خراباتِ ما ، نورِ مناجاتِ ما
پرده يِ حاجاتِ ما ، هم تو دريدي . بگو
ظِلِ تو پاينده باد ، ماهِ تو تابنده باد
چرخ ، تو را بنده باد ، از چه رميدي ؟ بگو
عشق مرا گفت دي : عاشقِ من چون شدي ؟
گفتم : بر چون مَتَن ، ز آن چه تنيدي ، بگو
مردِ مجاهد بدَم ، عاقل و زاهد بدَم
عافيتا ، هم چو مرغ ، از چه پريدي ؟ بگو
*

به باورِ من دنياها حرف و سخن و تمامِ وراجي هايِ تمام نشدنيِ پستِ پيشين را – اگر با دنيايِ مولانا آشنا باشيم ! – مي توان در غزلِ بالا يافت ...
و نيز به باورِ من ، اگر كسي در ايران زندگي كند ، هنوز مي تواند " مولانا " را بخواند و با درك و دريافت هايِ كاملا " مدرنِ " او آشنا و همراه شود ...
و باز به باورِ من – ضمنِ توجه به حرف و سخن هائي كه مي توان پيرامونِ شناختِ مولانا و در تاريخ بودنِ او گفت – كمتر شخصيت و روشن فكرِ ايراني است كه در آن زمان و جامعه ، به چنين درك و دريافتِ نو و تازه اي از " انسان " و " زندگي " - كه با " مدرن " ترين انديشه هايِ امروزِ جهان هم خواني دارد - رسيده باشد ... دريافتي كه كاملا زميني است و تنها به " انسان " و " زندگي " زمينيِ او باور دارد و مي انديشد ...
و بگذريم از بحث و سخن ها وشناخت هائي كه هنوز هم- در ايران- حولِ شخصيتِ و انديشه هايِ كساني چون " مولانا " و " عبيد " و " خيام " و ديگران و ديگران ، شنيده نشده و نگاهي كاملا متفاوت و تازه و اكنوني ، به تاريخ و هويتِ ايراني است ... حالا گيرم عتيقه اي از عتايقِ جهان ...
و چه كنم كه هنوز ... ؟
و چه كنم كه هنوز ... ؟
تا بعد ...

تلخ كده – رنج گاه
( مقاله يا نامه يِ سرگشاده ؟ و رنج گاه يا رنج چاه ؟ )

دوستان بايد حوصله كنند ، و پرچانه گي هايِ مرا در اين پست تحمل نمايند . زيرا به دليل 32 سال سخن نگفتن ومنع شدن از آن در دو رژيم ، حتا به چاپ مقاله اي ، مگر گاه و گوشه كناري و دوستي فرهنگي و مجله اي ، يا آن سال هايِ درخشانِ 57 تا 59 در نشرياتِ خراسان و آفتابِ شرق و ديگر محلي هايِ مشهد و بعضي از روزنامه هاي تهران كه مقالاتِ مرا چاپ مي كردند و الا ديگر از 60 تا 80 بمدت 20 سال سكوت و تنهايي و رنج و محروميت و چه و چه – و صد البته صادقانه و بسيار پاكيزه – را كه تحمل كرده ايم ، به حدي كه 80 صفحه ياوه يِ " حرفِ اول " را در نوروزِ 80 تهران وقتي كه به چاپ تن داديم و پشتِ جلدش هم تبريكِ نورزي نو و ديگرگون در حياتِ اجتماعي و ذهنيِ " انسانِ ايراني " و اين كه چون زمان فرا رسد ، با هم از آن چه كشيديم و گذشت ، سخن خواهيم گفت و ... اين بود كه شد آن چه شد ...
و اين است كه در اين پست بيش از حدِ معمول پرچانه گي كرده ام و دوستان بايد برمن ببخشايند و آن را تحمل كنند ... شايد دردِ دل هايِ همگاني ، به شنيدنش بيارزد ... شايد ... ! ( فتأمل ! )
آخر" انسان " متأسف مي شود هنگامي كه مي بيند مثلِ مورچه بام تا شام راهي تكراري را – مصرانه و لجبازانه و باور كرده - مي پيمايد و همواره هم سرجايِ اولش قرار دارد ، خودش نكته يِ " رنج " باري است . هم چنين باور به اين كه " آدمي " مانندِ مورچه ، خواندن و نوشتن- و گاه حتا تحليل و دريافت و تأمل- عادتِ اش مي شود ، نكته اي " رنج بار " تر است .
وچنين است كه گاه و بي گاه آدم دردش مي گيرد و مي خواهد كمي هم با خودش و فارغ از قيد و بندهايِ ديگران دردِ دل كند . حالا گو گوشِ شنوائي نباشد . و مگر همه چيز را برايِ همه كس مي گويند ؟ يا هر سخن و پيامي بايد " مخاطبي " داشته باشد ؟ حرف است و دنياها حرف . اين هم رويِ همه . گيرم كه برايِ خودم .
( آخر آدم از همين تكيه بر كلمات هم خسته مي شود – سرعتِ كارش را مي گيرد - تا كي بايد " رنج " و " انسان " و " آگاهي " و " آزادي " و " آفرينش " و چه و چه را تويِ گيومه آورد ، يا درشت ترشان كرد ؟ تا كي ؟ بالاخره " آدم " يك روز خسته مي شود . بس نيست ؟ )
داشتم مي گفتم كه : گذرانِ 52 سال عمر كه انگار با 52000 نسل و عصر گذرانده اي و به اصولي كه " بزرگ ترها " تبليغ و توجيه ات مي كرده اند و به اصطلاح برايِ همان نظم و جامعه هم " تربيت "ات مي كرده اند و تو را – چنان كه بايد و شايد و دلخواهشان بوده – بار مي آورده اند ، باور كرده اي و مي خواهي برابرِ همان آموزه ها هم عمل كني و بعد خودشان تو را به جرمِ اين كه آن " باورها " و اصول را جدي گرفته اي ، سرزنش و مجازات مي كنند ، چيزي شگفت تر و غريب تر است .
به اصطلاحِ خودشان چيزي را مي گويند كه تو بايد آن را بشنوي و بپذيري و تبليغ كني ، اما نبايد آن را– قلبا – باور كني و جدي بگيري و خودت هم بخواهي به آن عمل كني ، بلكه بايد تظاهر كني كه موضوع را دريافته اي يعني آن چيزي را كه نگفته و انگار گفته شده است را بفهمي و درك كني و به رويِ مباركت هم نياوري و رفته رفته ماسكي از دروغ و ريا و هزاران پليدي را بر چهره به زني و به چيزي كه نيستي خود را بيآرايي و تظاهر كني .... شگفت نيست ؟ چيست ؟ ... ؟
وچگونه است كه خود تعاليم و اصولي را ، به خوردِ نوجوان و نسل هايِ كشور مي دهند ، ولي هنگامي كه تو " باور" مي كني و مي خواهي برابرِ همان " اصول " زندگي كني و عينا اجرايِ دقيقِ همان ها را نيز از " بزرگ " ترها بخواهي و اصلا هم سرت نمي شود كه " بزرگ " تر ها " بزرگ تر" اند و نيكي ها نبايد آن چنان تو را جلب و جذب كنند و زشتي ها بر آشوبند كه از " بزرگ تر "ها تكليف و مسؤوليت بخواهي و ... و چه و چرا و چگونه ؟ ؟
اما اگرچنين شد " بزرگ ترها " حق دارند كه بگويند ديوانه اي و " مردك " خودت زمان را نشناخته اي . ديگران را سرزنش نكن ... زمان و مكان همين است كه مي بيني و ما داريم . آن كه تو داري " زندگي " است يا " مرده گي " ؟ و بدبخت ، تا كي و تا چند ؟ ؟ حق دارند بگويند ديوانه اي ... الاغ ...
و به راستي چه جواب خواهيم داد ؟ ما مسخره هايِ عالم ، كجايمان درد مي كند كه " زندگيِ " راست و حسابي را ول كرده ايم و مدام به اين و آن " بند " مي كنيم ؟ نمي دانم كي " بند گاه " مان خواهد پلاسيد ؟
ما " زمان " را نشناخته ايم ؟ يا " زمان " ما را ؟ " زمان و مكان " كه كسي و چيزي را نمي شناسند تو بايد آن ها را بشناسي و احساس كني . شايد منظورت همين جامعه است ؟ " جامعه " كه باز همين " بزرگ تر " ها و همان معيارهايِ كهن هستند و ... باز همان دورِ باطل ...
مي خواهم بگويم كه پس از 52 سال " تلخي " و " رنج " وقتي كه مي بينم " قهرمان " و " بت " و " روشن فكرِ " مان ، خودِ خودش و به زبانِ خودش " روزگارِ سپري شده يِ مردمانِ سال خورد " مي نويسد و آن همه بر گورِ ديروزهايِ " رنج " ناله مي كند و بعد خود ، پدرِ نسلِ روشن فكر مي شود و كارهايِ پدرانه مي كند ... چه بگويم ؟ ؟ چه بگويم هنگامي كه تمامِ جواني ام را با آن ها گريسته ام ... چه بگويم ؟
مي خواهم بگويم كه شما هم " روزگارِ سپري شده " را خوانده ايد ؟ و حتما هم بر اين همه اندوه و تلخي گريسته ايد ؟ مگر مي شود " آدم " بر مرگِ پدرانش و در رثايِ دفنِ عزيزانش ( مسأله ؟ ) نگريد ؟ و مگر آن حضراتِ به بن بست رسيده پيش از 57 پس از آن " زمستانِ " آشكار را انكار نكردند و آن همه بر " پوستينِ كهنه يِ اجدادي " شعرها نسرودند ؟ و " بصره آن سويِ شط " ننوشتند ؟ ؟ يا آن حضراتِ " مقبره الشعرايِ " با شكوه چه كردند ؟ اي ... افسوس ... از كدامش بايد گفت ؟ و از كجايش ؟ چه بگويم ؟
( در كودكي ام كه چون پسرِ بزرگ بودم ، پدرم مرا با خودش از همان قنداق به مجالسِ مذهبي مي برد ، به ياد دارم كه پيرمردي رويِ پله يِ اولِ منبر مي نشست و مسأله يِ شرعي را از رويِ رساله هايِ عمليه مي خواند . بيچاره پيرمرد بي ادعا - كه مي گفتند " گيوه دوز " بوده يا " تختِ گيوه " را " مي كشيده است ( مسألتن : تخ كشي يعني چه ؟ ) و وقتي كه مّرد شنيدم بهترين تشييعِ جنازه از او به عمل آمد ، زيرا همه دوستش داشتند – هر وقت مسأله اي را تمامِ مي كرد و مي خواست تأييدِ بزرگ تري را داشته باشد ... كه عمرِ هيچ كدامشان به دنيا نبود و گرنه پس از 57 هر يك ماجراها داشتند و ماجراها و سرنوشت ها ... مي گويم : شايد هم كه پيرمردِ مي توانست به نان و نوائي به رسد ، چرا كه خيلي از همين گيوه دوزها و مسگرها و ديگر مشاغل در حالِ تعطيل كه در سال هايِ دهه يِ 50 اكثرا ادعايِ پيغمبري مي كردند و خودم در جواني با يكي دو تن از آن ها دمخور بوده ام ، يا دعانويس و رمال مي شدند ، يا ملامكتبي و قاري و مداح و پس از رويِ كارآمدنِ رضا شاه هم قضاوت و سردفتري را برابرِ قانونِ مدني به " مجتهدين " مي دادند . اما در بسياري از روستاهايِ ايران ، آن دسته كه نه آخوندي ازشان ساخته بود و نه مداحي و نوحه خواني ، نه درس و بحثي داشتند و سنشان هم ديگر از آموزش گذشته بود ، اين ها به اصطلاح مي شدند پامنبري خوان ، يا جزء تشريفاتِ ظاهريِ درس هايِ تشريفاتيِ بعضي مراجع بودند و با روضه خوانيِ سرقبرها در ايام برات و نماز و روزه يِ استيجاري ، يا زيارت نامه خواني در شهرهايِ مذهبي ، روزگار مي گذراندند و بعضي ها كه در مشهد و قم يا نجف بودند ظاهرا يك درسي را هم برايِ حفظِ ظاهر مي رفتند ، يادم مانده كه در نوجواني در مشهد از هر چند جورش را از نزديك ديده و دمخورِ كنجكاوهايم ، با ايشان بوده ام و تا 57 و 59 ديدم كه چگونه بسياري از اين به اصطلاح " پامنبري " خوان ها و مداح ها و قاري ها و زيارت نامه خوان ها ، يعني تماميِ جمعيت بي سوادِ از همه جا مانده و از همه چيز رانده ، كه سوادي نداشتند و سنِ آموزششان هم گذشته بود و تازه داشتند پا به سال و به اصطلاح " عقل " مي نهادند و محافظه كاري هايِ سن را هم رعايت مي كردند ، و وقتي كه با سوادهايش تا 59 و 60 از رفتن به دادگستري و قضاوت سر باز زدند و احتياط مي كردند و ماجراها و ماجراها ... اندك اندك از 56 و 57 به بعد تماميِ جمعيتِ اين دسته از حومه يِ حوزه هايِ علميه ، كه سنشان هم هنوز اقتضايِ چند سالي ديگر زندگي كردنِ درست و حسابي را مي كرد ، اندك اندك عرق چينكي گذاشتند و يواش يواش لباده را به قبا و كم كمك عبا و به زودي با جشن و بي جشن عمامه اي گذاشتند و معمولا هم حولِ محورِ قدرتِ اول در حوزه هايِ علميه جلب و جذب مي شدند و شدند ... همين ها كه وقتي ما با كت و شلوارمان و بدون هيچ امتياز نهادي و خاص كه اهاليِ جبهه و چنگ 5 نمره اش را داشتند ، و مديرِ شوراي طلاب كه از پيش از " انقلاب " و از مدارسِ آيه الله ميلاني هم را مي شناختيم ، وقتي كه منِ كت شلواري امتحاناتِ حوزه را ، بدون هيچ شهريه و منافعِ مالي – كه از همان اولش هم به مراجع مي پريديم كه يك دستتان را جلو داده ايد تا ببوسند و يك دستتان را هم روي زانو گذاشته ايد كه وجوهِ شرعيه را بگيريد و كارتان شده چاپ رساله و همين و بس - غرض اين كه آن مدير شوراي طلاب در جوابِ اعتراضِ من ، كه : اين چه امتحاني بود كه هر يك از سطوح به دو تا سه و حتا چار و پنج بخش در خارج كه بعدها اضافه شد ، تقسيم كرديد و هر سطحي را هم ، طلبه را مختار كرديد كه آن سطح را به سه تا چار بخش تقسيم كند و فقط يك بخش را امتحان بدهد و تازه نكته ي جالب اين كه كتاب را هم اجازه داديد كه تويِ جلسه يِ امتحان با خودشان به برند ، كتاب هم كه مي دانيد آن چاپ هاي سنگي و افست هايِ قرنِ بوق ، در حواشي تمام مستدركات و تحقيقاتِ فقهاء و اصوليينِ ديگر را دارد و اگر كسي پايه را از ادبيات و منطق و زبان و بيان و بديع خوب خوانده باشد ، به راحتي مي تواند نمره يِ بيستِ ممتاز بياورد . چنان كه من با مطالعه يِ داخلِ كتاب خانه يِ رضوي و مدرسه يِ سليمانيه و شنيدن يك يا دو درس و نوارِ از دستِ كم دو نفر از بزرگانِ قم يا مشهد - وصد البته كه بدونِ كتاب – و چند بخش و به راحتي و آرامش – منِ كت شلواري اندكي موبلند و بي هيچ منفعتِ مالي ، يا شهريه يِ حوزه يا درآمدهايِ معمولِ حوزوي و كمترين وابستگي به حوزه ها وبه عنوان " آدمي " با ويژه گي خودش ، آدمي كه اندكي خل است و بوده ، چنان كه حتا سخنراني ها ي با كارمندان دولت و در كويِ كارمندان مشهد را امثال ما قيد داشتيم كه 1 - پول نمي گيريم 2 – روضه نمي خوانيم ... آري ... همين منِ ، درسال هايِ 62 و63 و 64 و به دلايل خاص ، توانستم چند سال پي در پي ، چند بخش و سطح را - آن هم در سطوح عالي - امتحان بدهم و هر ساله هم طلبه يِ ممتاز گردم و جايزه اش را هم بگيرم . و آن پنج نمره يِ تعلقيِ اصحاب جنگ و جبهه را هم نداشته باشم - كه نداشتم - زيرا كه نمره اي كاملا تعاوني بود و ويژه ي تماميِ خود ي ها و بي سوادها - آن وقت اين افتضاحِ نمره ها ديگر مسخره بود ، آن هم با اين ابتكارِ كتاب بردنِ سر جلسه ...

مي فرمودند كه تو به خودت نگاه نكن ... بسياري از آيه الله زاده ها كه دوست و شاگردِ خودت هم بوده اند و هستند ، يا بسياري از همين كه من مي گويم " حومه يِ حوزه يِ علميه " - و گفتم كه كي ها بودند - نتوانسته اند 3 و2 بگيرند و ما كمكشان كرده ايم كه با دو يا سه نمره ارفاق ، نمره يِ پنج را به آن ها بدهيم و پنج نمره هم كه " تعلقي " از شاغل بودن در يكي از كميته ها و نهادها و مراكزِ گوناگون برايشان بگيريم ، تا نمره يِ كلشان به ده برسد و بتوانيم آن ها را قبول اعلام كنيم و گرنه كه افتضاح است ... چه بگويم ؟ گذشته ها ارزش خنده را هم ندارند ...
بله . داشتم مي گفتم كه پير مرد مسأله گو عمرش به دنيا نبود و گرنه شايد مثلِ خيلي ها به نان و نوائي مي رسيد ... مسأله را كه مي گفت ، برايِ اين كه به مردم نشان دهد كه مسأله را از رويِ رساله صحيح خوانده است و فتوا نيز اگر اختلافي باشد ، نقل شده ، با همان صداقت و ساده گيِ روستائي اش ، رو به پدرم مي كرد و با همان لهجه يِ محلي اش مي گفت : " حج آقا درستَه ؟ " اين مسألتن گفتن ها و دقتي كه به درست خوانيِ عبارت ها داشت ، باعث شده بود كه پيرمرد به آقايِ مسألتن معروف شود ... حالا من هم شده است تكيه كلامم همان مسألتن ؟ و هر وقت جمله و سخني به جايِ اين كه چيزي را توضيح دهد ، خود سؤالِ ديگري را بر مي انگيزد ، يادِ آن پيرمرد و آن " مسألتن " گفتن هايش مي افتم و تكرار مي كنم : مسألتن ...

مي انديشم

بني اعمام من در جنگل ، آري
با طبيعت سخت نزديكند
و گويا يك برادر از ميانِ ما
دو دستش را به مغزش داد
و ما مانديم با پاهايِ لرزاني
و خرسند از درازِ عمر
و گاهي هم برادر را ، بر اوجِ آسمان ديديم
و خود در خواب پيچيديم

و گاهي هم مي انديشم
كه مي گويد كه دارد هر دو پايي ، با بشر خويشي ؟
و هر كو كَند دّم را ، مغز روييده ز چشمانش ؟
چه كس گفته
كه اجدادِ تمامي ما ، يكي بوده است ؟
به يك دَم
يا به يك سال و به چندين قرن
ز عمقِ جنگل و در كوه و صحرا ها
دو صد ميمون و گاو و اشتر و كفتار
تمامي دّم فرو كنده به دستان
بر دو پايِ خويش اِستادند
و آري
اين چنين بوده است- گويا- داستانِ ما

و آري
اين تفاوت هاي فاحش ، بينِ انسان ها
و دنياهايِ جوراجور و بس ناجور
حكايت از تبارِ گونه گون دارد
نفهميد آن كه روزي گفت
كه انسان از كران تا بي كرانش
يك پدر دارد
چنين گويا نمي باشد
و انسان را به جايِ « حلقه ي مفقوده »
اجدادي كه نابود است
نسب گويا كه نامعلوم
و يا صد ها روايت دارد اين هستي
و ما از بي نهايت ، يك .


شعري از دفترِ : " حديثِ كشك " / 1382 مقيمِ ارشاد

( نسخه يِ الكترونيكيِ آن را مي توانيد در اين وبلاگ بخوانيد )

پيرامونِ شعر
(6 )
سخني در نقش و جايگاهِ اكنونيِ شاعر و هنرمند

گاه و بي گاه و جسته گريخته مي شنويم كه بعضي ها مي گويند و مي پندارند كه " شعرِ معاصرِ فارسي ، مرده يا در حالِ مرگ است " و اين از آن روست كه يا " شعر " را نمي شناسند ، يا " مرگ " و " زندگي " را .
مي گويند : عصرِ حافظ و سعدي دورانِ اوجِ " شعرِ كلاسيك " بوده است و زمانِ نيما دورانِ طلائيِ " شعرِ نو " و ديگر " شعرِ فارسي " عمرِ خود را كرده و در حالِ مرگ است ... پرونده بسته و تمام .
به باورِ من كسي كه مي گويد : فلان زمان و زبان ، اوج يا افولِ " شعر " است ، هيچ يك از دو مقوله يِ " زندگي " و " شعر " و نيز " زمان " و " زبان " را به خوبي نشناخته است .
آخر يعني چه كه " شعر مرده است " ؟ خودتان مي فهميد چه مي گوئيد ؟ اگر منظورتان زبانِ فارسي است كه مرده ، يا در حالِ مرگ است ؟ هنگامي كه چنان شد - زيرا كه هنوز اين سخن ياوه اي بيش نيست – به زبانِ انگليسي يا فرانسه و آلماني ، يا هر زبانِ ديگر" شعر " خواهيم گفت . اين كه چيز مهمي نيست .
اما اگر معتقديد كه " نثر " جايِ " شعر " را خواهد گرفت ؟ بازهم اين وضع – كه امكانِ تحققش نيز بسيار كم و ناچيز و در كوتاه مدت دست نيافتني است – تنها كارِ شاعر را ساده تر مي كند و نه چيزي ديگر .
گمانِ من اين است كه ما تعريفِ شايسته اي از " شعر " در دست نداريم ، يا تعريف هايِ ما از شعر بسيار با يك ديگر متفاوت – بلكه متضاد – است . چيزي كه شما شعر مي دانيد من آن را " نظم " مي نامم و همين هم صحيح است . حال چه نظمِ كلاسيك و چه نظمِ نو – هر دو – يعني : كلامِ موزون و منظمي كه در برابرِ نثر قرار مي گيرد كه كلامِ غيرِ موزون است و هم چنين به نظمِ " سجع " و " قافيه " و " رديف " يا ديگر صنايعِ شعري ، پاي بند نيست .
تعريفِ " نظم " همين است ، يعني " كلامِ موزون و منظم " و تعريفِ " نثر " هم همان كه " كلامِ غيرِ موزون و غيرِ مقيد به قواعدِ " نظم " است . اما " شعر " اين نيست .
تفاوتِ من و شما در اين است كه من " شعر " و " نظم " را در هم نمي آميزم و آن دو را يكي نمي دانم . اما شما آن دو را در هم آميخته ، يا يك چيز مي دانيد و همان را هم " هنر و ادبيات و هنر " مي ناميد و مي شماريد .
خير چنين نيست ، شعر و نظم ، با هم تفاوت دارند و حتا گاه دارايِ تعاريفِ متضادِ با يك ديگر مي باشند و هريك نيز مرزهايِ دقيقِ خويش را دارند . ولي اين تنها شاعر و هنرمند است كه مي تواند آن مرزها را بشناسد و از يك ديگر تميز دهد .
شما " مدايحِ " مداحان و نصايحِ شيوخِ اجل و " نظمِ " فلسفيِ فيلسوفان و حكيمان و مناظره هايِ اخلاقيِ " پروين اعتصامي " و بسياري از سروده هايِ ديگر را ، با " شعر " عوضي گرفته ايد و – متأسفانه – شاعر را كسي دانسته ايد كه معاني و بيان و بديع را خوب مي داند و متونِ كهنِ " شعر و ادبياتِ پارسي " را خوانده باشد و احيانا در دورانِ معاصر نيز " نيما " و " اخوان " و " شاملو " و " سهراب " و " فروغ " و " سايه " و ديگران و ديگر را بشناسد . و احيانا آثارِ آن ها را هم با بهترين چاپ هايش ، در كتاب خانه يِ شخصي دارد و گاه و بي گاه شايد خودش هم بتواند در يكي از همان چارچوب هايِ ثبت و ضبط شده - يا به هرحال شناخته شده – به اصطلاح " شعر " به گويد و حتما مويِ سرِ بلندي هم داشته باشد . ريش هم اگر به قاعده بود ، كه چه بهتر ... حالا با اين مقدمات ، اگر اين حضرتِ شاعرِ نامي كمي خّل و چِل هم بود و با احساس ، يا از خود بي خود ، چند حرفِ گنده هم – طوطي وار – فرياد مي كرد و چند نامِ بزرگ و معروف - به ويژه پاز و بورخس و ماركز – را هم مي شناخت و گاه بي گاه ، نامي از ايشان را چاشنيِ كلماتش مي كرد – كه ديگر" نور علي نور است " و چه بهتر از اين ... دستِ آخر هم اگر اين حضرتِ شاعرِ بزرگ انگشتركي زيبا ، تسبيحي شيك و سامسونتي در دست داشت و در داخلش " مّسوده " يا " مّبيضه " اي از تازه ترين اثرش موجود بود ، كه چه بهتر و مي شود پاك و تمام يك شاعرِ به نام . از همان ها كه به اصطلاح " رسانه يِ ملي " هم به سراغشان مي رود و در مجامعِ ادبي و هنري هم ، چيزهايِ خود را مي خوانند و ژست هايِ رمانتيك هم مي گيرند .
گفت : خوب شد نمرديم و معنايِ " مليت " و " فرهنگ " و " هنر " و " ارشاد " و " تعليم " و " دانش " و " آزادي " را هم فهميديم و افتضاحي را كه " واژه " ها درآورده اند ، ديديم و پوچيِ آن ها شناختيم .
خير عزيزم ، ما با هم مشكل داريم . شما نيز همانندِ اكثريتِ قاطعي از مردم " شعر " را با " نظم " در آميخته ايد و نمي توانيد آن دو را از يك ديگر تفكيك كنيد . در حالي كه اين دو يكي نيستند . ممكن است بشود به شعري " نظم " هم اطلاق كرد ، اما هرگز نمي توان به هيچ نظمي " شعر " گفت . بله . در شعر نيز نوعي " نظم " وجود دارد ، اما اين نظم در واقع همان " هارموني " يا نوعي " وزن " و آهنگِ هنري است كه از درونِ " شعورِ " شاعر و از ناخودآگاه ها و پس زمينه هايِ ذهنيِ او بر مي خيزد ، نه از " قوالب " و " قوافي " . و اين يعني جوهره يِ شعر ، نه " نظم " به آن معنائي كه ما از نظم و نثر مي فهميم و لحاظ مي كنيم . تازه انگار بايد گفت كه نظم هم با وزن دوچيز است ، نه يكي .
آشكار است كه در ضرورت و عدمِ ضرورتِ " هارموني " يا نوعي هارموني در شعر مي توان سخن گفت ، اما اين بحث موضوعِ روزِ زبان و ادبياتِ فارسي نيست و مقاله يِ حاضر نيست و هنوز برايِ جامعه ي ايراني و زبانِ فارسي ، ضرورتِ طرحِ چنين مباحثي را نديده و نشناخته ام . گرچه ترجمه هايِ بسيارِ از خود بيگانه را ، گاه عوضي مي گيريم و عينا همان نسخه ها را مي خواهيم برايِ جامعه يِ كاملا بيگانه با آن نوع نگاه ، به پيچيم و بسيار هم دچارِ اشتباه مي شويم و حاصلِ كارمان موضوع و بحثي " انتزاعي " و ذهني مي شود و چنان با جامعه و مخاطبانِ اصليِ خويش فاصله مي گيريم كه نه ما حرفِ مردم را مي فهميم و نه آن ها سخنِ ما را در مي يابند و سال به سال و نسل به نسل فاصله مان با جامعه و مردم زيادتر و زيادتر مي شود و نقش و جايگاهِ خود را از ياد مي بريم ، يا نمي توانيم آن نقش را نمايندگي كنيم . غرض اين است كه هر افراط و تفريطي – از هر دو سو – نارواست و نتيجه اي جز بيهوده گي نخواهد داشت .
نوعِ مردم هنوز – حداكثر – ممكن است كسي برايشان شعري بخواند و آن ها هم بشنوند ، ديگران نيز كه در " تعريفِ شعر " وامانده اند ، چه رسد به بحث از ضرورت و عدمِ ضرورتِ هارموني ، در " شعرِ امروز " يا تعهد و عدمِ تعهدِ شاعر ، نسبت به جامعه و انسان و مجموعه يِ هستي و زيبائي و پاي بنديِ " هنر " به نفسِ " هنر " يا ...
اكنون و در اين مقاله ، آن چه مهم است اين كه " شعرِ امروزِ فارسي " به هر حال نوعي " نظم " و نوعي " وزن " هم وجود دارد و بعضي از " نظم " هايِ كلاسيك و نو نيز مي توانند خود را به " شعر " نزديك و نزديك تر كنند . اما اين فرق مي كند با آن كه " نظم " و " شعر " را در هم آميزيم و بدتر از آن ، اين كه دو مقوله را يكي بدانيم . زيرا در حال و به هر صورت كه فرض كنيم ، باز " نظم " نمي تواند " شعر " به معنايِ مطلق و خاصِ آن باشد .
به عبارتِ ديگر : مطلق و اعمِ آن چه در جامعه و نزدِ عموم " شعر " خوانده مي شود " شعر " نيست ، بلكه " نظم " است ولي اخصِ آن – اعمِ از كلاسيك و نو – مي تواند " شعر " باشد و شعر خوانده شود .
مرزهايِ نظم و نثرِ فارسي – به ويژه در ميانِ مردمِ عادي – مانندِ هر پديده يِ ديگري ، ناشناخته و در هم آميخته و پيچيده به هاله اي از " ابهام " و " ايهام " است ، چنان كه به راستي تشخيصِ آن نظم و نثر از " شعر " حتا برايِ خواص و بسياري از اهلِ فن نيز دشوار است . زيرا كه اكنون تحولي در نفسِ زبان جريان يافته و شعر نيز از اين تحول بركنار نيست .
امروزه بسياري از الفاظي را كه شب و روز به كار مي بريم ، معنايِ خويش را از دست داده اند و " واژه " ها هيچ يك بارِ معنائيِ خويش را ندارند و اكثريتِ قاطعي از مردم ، نسبتِ به واژه هايِ كاربرديِ خويش ، آگاهيِ كافي ندارند و يا معنايِ ديگري را از آن واژه گان لحاظ و منظور مي كنند . حتا در مواردِ بسياري معنايِ صريح و قطعي و به اصطلاح " منطوقِ كلام " را انكار مي كنيم و تنها پوسته هايي از الفاظِ تهي و مبتذل و مرده و آلوده به هزاران عنصرِ كوچك و بزرگِ وارداتي و حتا گاه نا مأنوس و زشت و در اساس نادرست را ، به كار مي بريم . و نكته در اين است كه از همان كلام و لفظ هم ، معنا و منظوري ديگر داريم ، نه آن چه كه " منطوق " و " مدلول " و " مفهومِ " كلام است .
مي گويد : " مو مگم انف ، تو نگو انف ، تو بگو انف " البته ملا مكتبي زبانش هم لكنت داشته است .
مفاهيمي هم چون " شعر " و " نظم " و " نثر " نيز از اين قاعده مستثني نبوده و نيستند و اصولا تا زماني كه آدمي خود را نشناسد و آفرينش و زندگي را نفهمد و نتواند " انسان " را در اين مجموعه معنا كند و به بلوغ و دانسته گي دست نيافته باشد ، خلافِ انتظار نيست اگر نتواند مرزِ " نظم " و " شعر " يا حتا " نظم " و " نثر " را از يك ديگر تشخيص دهد و ضرورت و عدمِ ضرورتِ آن را دريابد .
آشكار است كه در چنين جوامعي – به ويژه در اكنونِ جهان و منطقه – هنگامي كه همه چيز در هم مي ريزد و مرزها مي شكند و الفاظ معانيِ خود را از دست مي دهند و ... بايد كساني هم باشند كه گمان برند " شعر مرده ، يا در حالِ مرگ است " ... حتا طبيعي است اگر مرزِ " نظم " و " شعر " يا نظمِ زبان – به طورِ اعم و مطلق – نيز در هم ريزد و كار به جائي رسد كه نه متوليانِ اصليِ زبان ، بلكه هر دلقكي " واژه " به سازد و جامعه يِ ضعيف و فاسد را ، در پائين ترين سطوحِ فرهنگيِ خويش نمايندگي كند و هيچ چيزي به جايِ خودش نباشد و هيچ كسي ، كارِ خود را نكند و ...
خير . عزيزِ من " شعر " حاصل و روايتِ " شعور " است و تا كسي به " شعور " و شناخت نسبت به هستي و انسان ، دست پيدا نكند و سرگشته يِ زيبائي و نيكي ، در نهادِ بشري نباشد و بي تابِ ديوارها و ناداني ها و ناتواني ها و ناروائي ها نگردد و زنهار و هشدار و فريادش در نيايد و خلاصه اين كه در فرهنگِ " رنج انديشِ شرق " تا آدمي " رنج " را نيازموده باشد و آن را با تمامِ وجود لمس نكند ، شعر گفتنش ياوه اي بيش نخواهد بود و تنها ممكن است در بينِ مردماني ناتوان تر و نا آگاه تر از خودش ، كم و بيش پسندي را جلب كند .
" شعور " بزرگ ترين مرزِ " شعر " و " نظم " است . يعني هركس كه زندگي و انسان و هستي را نشناخته باشد و همواره به آن ها نينديشد و سرگشته يِ " زيبائي " در آفرينش و انسان نباشد " شاعر " نيست و آن چه را كه چنين فردي ، اعمِ از كلاسيك و نو ، غزل و قصيده و ترجيع و تركيب ، سياه و سفيد و آبي و بنفش بگويد " شعر " نيست ، بلكه – حد اكثر – نوعي " نظم " خواهد بود ، حتا اگر گوينده اش " شيخِ اجل " يا " خواجه يِ رندان " يا ديگري و ديگران باشند .
و باز به عبارتي ديگر : كسي كه مجموعه اي از پيش فرض هايِ ثابت و تعريف هايِ كلي را از هستي و انسان ، به عنوانِ شناختِ خويش برگزيده و تنها از دريچه يِ تصديق و تسليم به همان پيش فرض ها و جزم انديشي ها – حتا بدونِ تحقيق و آگاهي از همان پيش داده ها ، بلكه تنها از طريقِ پذيرش و باور و تقليد – به جهان و انسان مي نگرد و همه چيز را از ديدگاه و نگاهِ " عقلِ كل " مي آموزد و از " خير و شري " تعيين شده پيروي مي كند ، چشم بسته آفرينش و حيات را مي پذيرد و طبعا خود عنصرِ " فهم " را از زندگيِ خويش كنار نهاده و آن را انكار مي كند ، چگونه مي تواند – چنين فردي - ادعايِ " شعر " گفتن و هنر داشته باشد ؟ يا پيرامونِ شعر ، به داوري و تأمل بنشيند ؟
سروده هايِ خواب گردان و كساني كه در هاله اي از ابهام و ايهامِ ذهني قرار دارند ، خيلي كه تخصصي و به هنجار باشد و هر چند از مقولاتِ روشن فكرانه سخن به گويد و بخواهد ماسكي از هنر را ، بر كارهايِ خود بگذارد – حد اكثر – " نظم " خواهد بود و نه " شعر " زيرا كه " شعر " جوهرِ " شعور " و آگاهي است و با انكار و ترديد و جست و جو و شناخت ، همواره درگير است و با " نظم " دارايِ تعريفِ مشتركي نيست .
و چنين است كه خروارها متونِ كهنِ " نظمِ كلاسيكِ فارسي " و بسياري از آثارِ " نظمِ معاصر " از اطلاقِ واژه يِ " شعر " خارج مي شوند ، هرچند كه نام هايِ بزرگي را بر خويش داشته باشند و مخاطبانِ بسياري را نيز در طولِ سال ها و سده ها برايِ خود حفظ كرده باشند و برايِ همان مخاطبان هم " مفيد " و طرب انگيز و زيبا باشند .
اگر مي بينيم كه فلان شعر و شاعر ، چندين قرن در اين كشور مقبوليت داشته و هنوز هم دارد ، اين موضوع دليل بر برتريِ آن اشعار نيست ، بلكه مي تواند سنگ شدنِ زبان و فرهنگِ جامعه ، چنين پسندِ دراز مدتي را تدارك ببيند . ماندگاري بسياري از اشعار و شاعران ، و حتا بسياري از " غزلياتِ فارسي " نبايد ما را به اشتباه بيندازد و گمان كنيم كه آن اشعار و شاعران ، خيلي بزرگ و قوي و قدرتمند بوده اند ، بلكه مي تواند اين وضعيت در اثرِ ضعف و فساد و ايستائيِ جامعه و زبان و سنگ شدنِ فرهنگ و ذهنيت هايِ مردمان ، به وجود آمده و حاصل شده باشد .
اما اگر " شعر " را به همان معنايِ مصطلحِ عموم در نظر به گيريم ، آري " مرده است ، يا در حالِ مرگ " زيرا كه اكنون تماميِ پديده ها و ساختارهايِ سنتيِ جامعه و نيز " زبانِ فارسي " به عنوانِ ظرفِ انديشه ي فارسي زبانان و كلِ اين " رسم الخط " و حتا زيربناهايِ هويتي ، در حالِ پوست انداختن و دگرگوني است . پس بايد كه " شعر " نيز به آن معاني و تعاريفِ كهن و ديروزي – اعمِ از كلاسيك و معاصر – از اين بحران بگذرد و معنا و تعريفي ديگر و تازه تر داشته باشد .
اما اگر " شعر " را حاصلِ " شعور " بدانيم ، خواهيم ديد كه حتا با رفتنِ زبانِ فارسي ، از بين نمي رود و نخواهد رفت . زيرا " زبان " ابزارِ بيانِ شعر است ، حالا چه اين زبان و چه زبان هايِ ديگر . به هر حال شاعر نيز با زبانِ جامعه و مخاطبانش سخن مي گويد ، آن زبان هر زباني كه باشد ، تفاوتي نخواهد كرد .

ادامه دارد

روشن فكرانِ ايراني چه مي گويند ؟

در آستانه يِ دومين سالِ فعاليتِ " وبلاگِ نگاه " دوباره و بازهم : " به همه كس و هيچ كس " همان عنوانِ نخستين نامه و نخستين پست .

و به راستي آيا زمانِ آن نرسيده است كه اندكي بينديشيم ؟

مي خواستم بپرسم كه : ما از چه چيزي و كدام جرياني به عنوانِ " جنبشِ روشن فكريِ ايران " نام مي بريم ؟ كدام جنبش و كدام حركت ؟
از مشروطه تا كنون صد سال است كه داريم چون كِرم به خود مي لوليم و نمي دانيم چكار مي خواهيم بكنيم و هدفِ نهائي مان چيست ؟

وقتي كه نقد و نظرهايِ روشن فكرانِ كنونيِ ايران را ، در سايت ها و وبلاگ ها – اين تنها دريچه يِ گشوده يِ ارتباط – مي خوانم ، گاه اميدوار مي شوم و گاه نوميد . وقتي كه مي بينم امروزه توده هايِ محروم هم مي توانند حرف و سخنِ خويش را بگويند وانگار گاهي هم ازبسياري روشن فكران و مدعيانِ رهبري ، پيش افتاده اند و عيني تر به مسائل مي نگرند ، سرشار از خرسندي و اميد مي شوم . اما هنگامي كه مي بينم هنوز بسياري از ما ، يا درنيافته ايم كه موضوع چيست ؟ و يا اين كه هم چون گذشته هايِ سنتي و رسيده به بن بست ، دوباره گرفتارِ همان دورِ باطل شده ايم و باز مي خواهيم همان اشتباه هايِ سنتي را تكرار كنيم ، يأسي تلخ مرا در خود مي فشارد ...
اين " جنبشِ روشن فكري " كه اين گونه در افواه افتاده است ، چيست ؟ از اول بگويم ؟ يا از آخر به اول ؟ از فردوسي و حافظ و ابن عربي و ملاصدرا و شيخِ بهائي و طوسي و طبرسي بگويم ؟ يا از سيد جمال و مدرس و كاشاني و طالقاني و شريعتي و بازرگان و سروش و خاتمي و ديگران و ديگران و ديگران ؟؟ از مدعيان و متوليانِ مذهب و مليت ، يا جريان ها و گروه هايِ راست و چپ ؟ كدام يك ؟ از متقدمين يا متأخرين ؟ ؟
نسلِ جوان و مستعد و سرخورده از روحانيت و مذهب را ، در دهه هايِ چهل و پنجاه ، هنگامي كه پي در پي جذبِ چپ مي شدند و به سويِ شرق و نسخه هايِ سوسياليستي و حتا حركت ها و هسته هايِ مسلحانه مي رفتند ، امثال دكتر شريعتي و بازرگان به سمتِ " اسلامِ انقلابي " و در نهايت التقاطِ اسلام و آرمان هايِ سوسياليستي ، كشاندند و تمامِ پتانسيلِ " نسلِ انقلاب " را چنان به هدر دادند كه پس از نزديكِ به نيم قرن ، هم چنان سرجايِ اولش ايستاده و هنوز همان بايد و نبايد هايِ كهن را تكرار مي كند .
شريعتي و بازرگان و طالقاني و – حالا سروش - نوعي روشن فكريِ اسلامي و انقلابي تأسيس واداره كردند كه حاصل و ثمرش ائتلاف با روحانيت درسالِ 1356 و پذيرفتن همان عوامي بود كه تا ديروز در جلب و رهبريِ آن ها – و نيز مديريتِ فرهنگي و ارتقاء سطح آگاهيِ ايشان - نا كام مانده بودند و سرانجام اين كه " جنبشِ روشن فكري " همان بود كه خود پذيرفت " عوام " را به صحنه آورد . شايد كه بتواند سپس به صورتي دموكراتيك – يا حتا مسلحانه – از خيابان ها جمع كند . يا اگر توانست رهبريِ ايشان را به دست آورد .
نتيجه يِ چنين ديدگاهي – كه ريشه در دوگانه گي هايِ شخصيتي و ذهنيِ ما مردم و نسل داشت و انگار برايِ بعضي ها هنوز هم دارد – اين شد كه در كمتر از دو سال ، تا اشغالِ سفارتِ امريكا - كه بيشترين جمعيت و اصولا نهضتِ چپ از آن حمايت كرد - يعني حداكثر تا 58 و59 " جنبشِ روشن فكري " و تماميِ هوادارانِ بسيارشان از صحنه خارج شدند ، يا با تحليل هايِ نادرست جذبِ اراده يِ " عوام " گرديدند . پايانِ كار را نيز ديديم . نتيجه يِ اشتباهِ روشن فكران را ، ما ايرانيان با جان و تنِ خويش تاوان داديم و قصه يِ رنجي اين گونه را آزموديم و بر پشت و گرده هامان ، هنوز آثار و علايمش را داريم . حالا دوباره مي خواهيم همان دورِ باطل را تكرار كنيم . متأسفم .
عزيزِ من " پرتستانيزم اسلامي " زماني بود كه از دلِ جامعه و خواستِ گريز ناپذير و ضرورتِ زمان و مكان به جوشد و مثلا در اين آخرين نمونه و فرصتش ، جريانِ شريعتي به كاميابي منجر مي شد و فرضا با حكومتِ بختيار و برقراريِ نوعي دموكراسيِ آسيائي و نمونه اي از " مشروطه يِ سلطنتي " موفق مي شد . اما ديديم كه همين به اصطلاح " جنبشِ روشن فكري " با آن همه " تشكيلات " و گروه ها و حمايت هايِ مليوني ، به موقع خود جا خالي كرد و اولين كساني كه بختيار را تحريم كردند ، همين حضراتِ " مليون " و تماميِ جنبشِ چپ بودند وصد البته به اضافه يِ توده هاي عوامي كه با چارتا جزوه يِ تبليغاتي و شعارها و جهان بيني هايِ خلق الساعه ، اما در واقعِ امر با تكيه بر شخصيت هايِ شناخته شده و دارايِ نام – ولي با اذهاني مغشوش و آشفته و گرفتارِ تضاد - تحريك كرده و به خيابان ها آورده بود و به آساني تسليمِ همين جريان شدند و سرانجام هم نتوانستند در برابرِ به اصطلاح " عوام " ايستادگي كند، يا با آن ها ارتباطي سازنده و آگاهي بخش برقرار نمايند .
و چنين بود كه حضراتِ روشن فكرانِ ايراني به جايِ " گام به گام " جلو رفتن ، قدم به قدم در برابرِ منطقِ توجيه گرِ " روشن فكرِ مسلمان " و سپس " اصول گرايِ سنتي " عقب نشستند و يك به يك سنگرها را خالي كردند و هم چنان اصلِ موضوع و اشتباهِ مبنائي را درنيافتند و نخواستند در نگاهشان به هستي و جهان و منطقه و انسانِ ايراني ، تجديدِ نظر كنند و با نگاهي شست و شو شده دوباره تاريخ و هويتِ خويش را بررسي نمايند و ...
و آري ، اين چنين شد كه با تحليل هايِ آبكي و توجيه هايِ مصلحت انديشانه لاس زدند و زدند ، تا به امروزي كه مي خواهند " جبهه يِ دموكراسي و حقوقِ بشر " راه بياندازد و چه و چه ؟ و باز هم چنان دنبالِ پلي مي گردند كه بينِ " سنت " و " مدرنيته " يا بگوئيم بينِ " آگاهي " و " تقليد " بزنند و مثلا يك " آيه الله منتظري " و " اصلِ تراز " و چيزي از جنسِ " قانونِ اساسيِ مشروطه " و بت ها و رهبراني هم چون سروش و رضا پهلوي و نهضتِ آزادي و حتما " جبهه يِ " اعتماد و وفاق هم ... و باز چندي و سال و سده اي ديگر، سرِ اين مردمِ بيچاره را گرم كنند و باز همان دورِ باطل و تكراري ...
كجايِ كاريم و از چه سخن مي گوئيم ؟ وقتِ " پرتستانيزمِ اسلامي " تا پيش از 56 و 57 يا حداكثر تا 1360 بود ، نه اكنون و در اين بحبوحه و تكاپويِ شتاب زده يِ زمان ... و مگر نمي بينيم يا نمي خواهيم ببينيم كه اكنون زمان بر بسياري از حركت هايِ مذبوحانه يِ پس از واقعه ، پيشي گرفته است و مي گيرد ؟
چرا نمي توانيم – يا نمي خواهيم – واقعيت هايِ هرچند تلخ را دريابيم ؟ چرا ؟ كجايِ كاريم ؟ و از چه مي گوئيم ؟
" جنبشِ روشن فكري " در ايران ، چرا نمي خواهد اصلِ موضوع را دريابد ؟ و پيوسته بي راهه ها و تكرارِ نسخه هايِ تكراري و سنتي را طلب مي كند ؟ آخر " تاريخ " را كه نبايد برايِ شما پيوسته تكرار كرد .
به راستي تا كنون اين " جنبش " كجا بوده و چه مي كرده است ؟
از " آلِ احمد " گرفته تا شريعتي و بازرگان - و اين تازه گي ها هم سروش- همه و همه كوشيده اند و مي كوشند " بيتِ عنكبوت " را در قالبِ " پرتستانيزمِ اسلامي " بيآرايند و جا بزنند ، و انگار نمي خواهند بفهمند كه كلِ مسأله انحرافي است . هيچ كدام حاضر نيستيم " تمامِ حقيقت " را عريان و بي هيچ مصلحت انديشي بيان كنيم و در صددِ حلِ ماجرا از بن برآئيم . همه گرفتارِ گامِ ما قبلِ آخر هستيم و باز داريم همان نسخه هايِ تكراري را به خوردِ مردم مي دهيم . چرا يك گامِ اساسي به جلو بر نمي داريم و چرا نبايد واقعيت هايِ ناگفته را – يك بار و برايِ هميشه – با مردم در ميان نهاده و آن ها را در انتخابِ يك زندگيِ شادكام و برخوردار و آگاهانه " آزاد " گذاشت ؟ و اصولا چرا هيچ حركتي به سويِ " آگاهيِ مردم " سامان نمي يابد و هنوز و همواره به شعور اين مردم توهين كرده ايم و نخواسته ايم ايشان را در خود دانستن و خود زندگي كردن ، ياري كنيم ؟ و چرا و چگونه همواره در مسيرِ رهبري كردن و جامعه را در ناآگاهي حفظ كردن ، حركت مي كنيم ؟
هميشه خواسته ايم از مردم ابزاري استفاده كنيم و بدونِ آن كه خودشان بدانند و بفهمند ، ايشان را اداره و رهبري كنيم و هنوز هم مي خواهيم " آگاهي " را از مردم دريغ سازيم ، در حالي كه به آشكار مي بينيم بسياري از مردم و آحادي برجوشيده از همين عوام ، امروزه دارند از بسياري به اصطلاح روشن فكران ، جلو مي افتند و گويا اين مردم هستند كه به جامعه يِ روشن فكري فشار مي آورند ، تا تكليفش را با خودش يك سره كند و مواضعش را " شفاف " سازد . يعني اين كه تكليفِ خود را با دروغ هائي كه تا كنون گفته و توجيهاتي كه كرده و تراشيده است ، روشن كند و " زندگي " و " انسان " را به رسميت و اصالت بشناسد و دست از مصلحت انديشي و توجيه و دروغ و نيرنگ و تزريقِ قطره چكانيِ " آگاهي " و " آزادي " بردارد و ...
در حالي كه هنوز اين به اصطلاح " جنبشِ روشن فكري " دارد به روش هايِ سنتي و الگوهايِ تمدنيِ " شرق " و غرب " مي انديشد و با قالب هايِ كپي برابرِ اصل كلنجار مي رود و هنوز در حال و هوايِ سال هايِ دهه يِ چهل و پنجاه سير مي كند ، اين آحادي از مردم هستند كه ديگر نمي خواهند در تار و پودِ " جامعه يِ روشن فكري " گرفتار گردند و دوباره ناآگاهانه به صحنه اي بيايند كه برنده اش آشكار نباشد ، يا باز همان " سياست پيشه گانِ سنتي " و بت ها و قهرمانانِ پيش ساخته و پيش پرداخته ، قرني و نيم قرني ديگر ، مردم را در همان " جهلِ مركبِ " خويش نگاه دارند و هم چنان " آگاهي " پديده اي ويژه يِ " خواص " باشد و هر چقدر بزرگان " مصلحت " دانستند ، بصورتِ قطره چكاني " آگاهي " و " آزادي " را تزريق كنند و جلوِ تحولِ بزرگي را كه - در ذهنيتِ مردمِ ايران در حالِ شكل گيري است - بگيرند و باز همان حركتِ لاك پشتي و قرني ديگرحرف و تحليل و " گام به گام " تا " آزادي " ...
آقايان چه مي گويند و از جانِ مردم چه مي خواهند ؟ و تا كي مي خواهند برايِ " آزادي " و بهروزي و شادكاميِ " انسان " مرز تعيين كنند و نسخه به پيچند ؟ اين جامعه يِ روشن فكري كه حرفش را مي زنيد جز مشتي اشخاص و شخصيت ها و بت ها و قهرمان هايِ ساخته شده برابرِ الگوهايِ از پيش تعيين شده و تكراري ، چه بوده اند ؟ و ما در ايرانِ پس از مشروطه ، جز احزاب و دسته هايِ متكي به افراد و قدرت هايِ خاصِ خارجي يا داخلي ، و بيشتر وابسته به مراكزِ قدرت و حاكميت ، چه داشته ايم ؟ و كدام " تشكيلاتِ " به راستي " آزاد " و منسجم را تجربه كرده ايم ؟
تازه داشتيم از چاله يِ خرافات در مي آمديم و به مراجعِ روحاني اعتراض مي كرديم و از آن ها نقد پذيري را مي خواستيم كه يك باره " استاد " از كرسيِ ارشاد " تشيعِ علوي " را در آوردند و كشفِ " اسلامِ انقلابي " در برابرِ " ارتجاعي و تشيعِ صفوي " را مطرح كردند و درست در هنگامي كه نسلِ جوانِ مستعد داشت از روحانيت و مذهب زده مي شد و سر به طغيان بر مي داشت ، نوعِ ديگري از " اسلام و تشيع " را معرفي كردند و به خوردِ ما دادند و " انتظار " را " مذهبِ اعتراض " قلمداد نمودند و اين گونه تماميِ پتانسيلِ نسلِ جوان و آماده يِ كشور را برايِ يك دوباره كاريِ ديگر ، به هدر دادند و تماميِ نيروهايِ حركت و رشد در جامعه يِ ايراني را، به سويِ " اسلامِ انقلابي " جلب و جذب كردند ... آبِ سردي بر جوشِ نسلِ جوان و حركتِ رو به رشد جامعه ...
نتيجه را هم ديديم كه چه شد ؟ نه مردم " اسلامِ انقلابي " را پذيرفتند و نه روشن فكرانِ ايراني توانستند با آن ، به داخلِ توده هايِ عوام نفوذ كنند و رهبريِ آن ها را به دست آورند . و سرانجام همين " اسلامِ انقلابي " ناچار شد تن به " روحانيت " بدهد و به اين وسيله با نيرويِ عوام – و ائتلافِ با عوام - حكومت را به زانو در آورد و...
و ديديم كه تحليل ها همه نادرست بود و در ظرفِ كمتر از دو سال تمامِ نيروهايِ به اصطلاحِ انقلابي و روشن فكر يا سركوب شدند و يا فراري و يا دوباره به كارهايِ زير زميني روي آوردند و در خانه هايِ تيمي مستقر شدند و ديديم كه نه از " فرقان " و " مجاهدينِ خلق " كاري ساخته شد و نه از " ملي مذهبي " ها و نه از " سلطنت طلبان " و ديگران و ديگران ...
و چنين بود كه تمامِ آن افسانه يِ " اسلامِ انقلابي " دود شد و به همراهِ توان و زندگيِ " نسلِ انقلاب " و پتانسيلِ حركت و تغيير در جامعه به هوا رفت .
آيا باعثِ شگفتي نيست كه حالا دوباره حضرات از " اسلام منهايِ روحانيت " و همان شعارهايِ كهنه سخن مي گويند و انگار مي خواهند " مدرنيزم " را با " پرتستانيزمِ اسلامي " و " مردم سالاريِ ديني " و هزار عنوانِ نو و كهنه ي ديگر ، درآميخته و معلوم نيست چه معجونِ هفت جوشي را ، به خوردِ اين مردمِ بدبخت و ناتوان و نا آگاه و پيرو بدهند و باز صد سالِ ديگر " همان آش و همان كاسه " ...
امير كبير را نفهميديد و با " سه تومان و ريالي " رگ زديد ، با " مصدق " چه كارتان بود ؟ مصدق را خود بر آورديد و خود بر زمين زديد ، از سي و دو به بعد چرا و چگونه اصلِ موضوع را درنيافتيد ؟ 57 و 58 را گول خورديد و تمامِ تحليل هاتان آبكي و نادرست در آمد ، پس از 59 چرا و چگونه " انقلاب در دو حركت " را نوشتيد و خودتان را توجيه كرديد ؟
و سرانجام پس از 60 كه ديگر حجت بر همه تمام شده بود ، چرا و چگونه حضراتِ تاق و جفتِ قهرمان و روشن فكر و بت و دگر انديش و مردم سالار و اصلاح طلب و ملي و مذهبي و چه و چه هم چنان سر در گريبان داشتند و با شرايط و حاكميت لاس مي زدند و زدند . انگار هميشه جامعه بايد درگيرِ مشتي " فضلايِ معنون " باشد و ... چه عرض كنم ؟
حضراتِ بزرگان و مدعيانِ جامعه يِ روشن فكري در تمامِ اين سال هايِ به رنج آغشته و دشوار كجا بودند و چه كردند و خود را " با كدامين ننگ آلودند " ؟ " چه راهي را كه پيمودند " ؟
به راستي بي خود نبود كه صادقِ هدايت شيرِ گاز را باز مي كرد . هدايت را همين به اصطلاح " جامعه يِ روشن فكريِ ايران " كشت ، نه مردم و نا اميدي از توده ها ... بس است و بس كنيد .
اگر نمي توانيد و نمي خواهيد گامي به پيش برداريد و يك بار و برايِ هميشه تمامِ " حقيقت " را ، با مردم در ميان گذاريد و دريچه يِ " آگاهي " و " آزادي " را به رويِ جامعه و انسانِ ايراني بگشائيد ، بيائيد و دوستانه و صادقانه و منصفانه – دستِ كم – مانعي نباشيد و پي در پي نسخه هايِ پيچيده شده در اروپا و ريشه دار در لژهايِ ماسوني را ، برايِ مردم تجويز نكنيد و اگر ذره اي آبروئي برايتان مانده است ، همان را نجات دهيد و از شكست و افشايِ خويش در جريانِ " انتخاباتِ نهم " درسِ عبرتي بگيريد و بيش از اين خويش را ملعبه و مضحكه ي خاص و عام نسازيد ...
چشم هايتان را شست و شو دهيد و با نگاهي پاكيزه به امروز و اكنونِ ايران و جامعه و انسانِ ايراني بينديشيد و زماني را كه ديگر از جنسِ گذشته و نا آگاهي نيست ، دريابيد ...
اميدوارم از دردِ دلِ صادقانه ي من كسي نرنجد و به راستي آن ها كه به ايران و انسانِ ايراني مي انديشند و نسبت به اين نام نوستالوژي دارند ، به يك خانه تكانيِ اساسي و لازم روي آورند ... تا كي بايد " جامعه يِ روشن فكري " اين گونه قيمِ توجيه گر و مصلحت انديشي باشد ؟ و تا كي بايد " فهم " را انكار كرد ؟ و... تا كي ؟ و تا چه هنگام ؟ ... ؟
بگذريم .
با درود و پوزش ، شادكام باشيد .
و التمام

شطح

مردي از قزوين
شبي فرمود با يك زن ، ز رشت
از سرينِ ما زنان گيتي سراپا كرده اند
هم چنين سرو و دگر نخل و همه اين كاج ها
از ميانِ رانِ بعضي ما ست پيدا كرده اند
گنبد و گل دسته را سمبل گرفته خود بشر
يعني از ما مردمان هستي مهيا كرده اند
*
بس كنم ديگر
بشر گوزي ست ، پيش از انفجار
از برايِ گوز اما ، خيلِ معنا كرده اند
گاز را هم گوئيا از گوز در زيرِ زمين
سيل و هم آوار را ، از آن در اين جا كرده اند
*
گوز بر هر حرفِ مفت
نيز بر آن كس كه گفت
هم به گوشي كو شِنفت
*
ولي . اما
چه مي گويم ، كنون آخر ؟
و گويا باز خواهم گفت
زاين ديوانه ، آن ديوانه ، اوباشان
كه خود را از " خِرد " خالي كنم
در منظرِ مستان
اَزيرا " زندگي را دوست دارم "
" مرگ را دشمن " ( 1 )
و آري ، با همه زيبائي و خوبي
و غير از آن تمامي پوچ
هر كس گفت ، يا بشنيد
و ديگر گوز بر ريشِ تو و آن مردِ قزويني
*
(1) با درود به نامِ زنده ياد اخوانِ ثالث .

شعري از دفترِ " شطحيات " 1380 / گشوده تا كنون .