در پيدايش تقيه - عامل بازدارنده ي رشد و حركت درجامعه - مقاله
سخني در چگونگیِ پيدايش تقيه در جوامع اسلامی تقيه در لغت به معنایِ پرهيز کردن از بيانِ عقايد خويش و " در اصطلاح متکلمين : پوشاندن و اظهار نکردنِ عقيده ی دينی و حتی ترک فرائض آن ، در آن هنگام که از آشکار کردن آن خطری متوجه شخص شود . در بين مسلمانان ، شيعه تقيه را جايز و در بعضی موارد فرض می شمارند . طرفداران تقيه معتقدند که عمل تقيه برای شخص پيغمبر – به سبب آن که مؤسس دين و مبين احکام است و در مقام تشريع حكم مي باشد - جايز نيست . ولي ديگر پيشوايان دين اگر در انجام يکی از تکاليف شرعي مواجه با خطر شدند ، برای رعايت مصلحت فرد يا جماعت ، تقيه برای آن ها جايز خواهد بود . فرقِ شيعه در موارد جواز تقيه ، شروط مختلف دارند و بعضی از فرق خوارج نيز ، مثل نجدات و اباضيه آن را تجويز کرده اند " ( دايره المعارف فارسی مصاحب / جلد اول – صفحه 659 ) . چنان که از متن فوق برمی آيد تقيه در زمان پيامبر مرسوم نبوده و جامعه ی عصر ظهور اسلام چنين مفهومی را نمی شناخته است . البته اين دليل که تقيه برایِ پيامبر چون مؤسس مکتب است جايز نيست ، دليلي عقلاني است كه بعدها در دوران عباسيان - عصر رواج و اوجِ مباحث کلام اسلامی - توسط متکلمين ايراني و ائمه یِ شيعه و فرقي كه در اقليت قرار داشته اند ، به بحث گرفته شده و در روايات ايشان آمده است . در عمل امامان شيعه پس از سرکوب و کشتارِ بنی هاشم در کربلا و مدينه در دوران سه ساله یِ خلافت يزيد بن معاويه و سپس با آغاز خلافت عباسيان ، به لاک دفاعی خويش فرو رفتند و کاملا مطالبه یِ خلافت و حتا بخشی از قدرت را از ياد بردند . چنان که به عنوان مثال پس از واقعه ی « حره » در سال 62 هجری که « مسلم بن عقبه » فرستاده یِ يزيد : ( حرم پيامبرخدا را مباح گذاشت تا دوشيزه گان فرزند آوردند و شناخته نبود که آن ها را باردار کرده است ؟ ) وي هنگامی که می خواهد از بازمانده یِ اهل مدينه برای يزيد بيعت بگيرد : ( آن گاه علی بن الحسين نزد وی آمد و گفت : يزيد می خواهد که چگونه بيعت کنم ؟ گفت : بر آن که تو برادر و پسرعموئی . گفت : اگر هم بخواهی که با تو بيعت کنم بر آن که من بنده ی خالص هستم ، می کنم . گفت : تو را به اين امر مکلف نساخته است . چون مردم پذيرش علی بن الحسين را ديدند ، گفتند : اين پسر پيامبر خداست و با او بيعت کرد برهرچه بخواهد و آن گاه با او بيعت کردند بر هرچه بخواهد و اين در سال 62 بود ) ( هر دو نقل قول از : تاريخ يعقوبی – ترجمه ی فارسی آيتی 2/190 ) . تأثير اين سرکوب آن چنان عميق بوده است که وقتی ابومسلم خراسانی نهضت سياه جامه گان را به انگيزه یِ انتقام از بنی اميه و بازگرداندنِ خلافت به خاندان پيامبر شکل بخشيد ، علی رغم آن که « ابوسلمه یِ خلال » از بزرگ ترين داعياني كه تمايلی به بنی هاشم داشت و نامه ها به علويان نوشته بود و حتا در آستانه ي تعيين ابوالعباس سفاح و اعلامِ خلافت عباسيان ، وي و يارانش را در کوفه نگه داشت ، تا نتيجه یِ مذاکرات و مکاتباتش با آل علی معلوم شود ، بازهم بنی هاشم کاملا خويش را از دعوتِ وي کنار کشيدند و نامه های ابوسلمه و ديگران را بی پاسخ گذاشتند ويا صريحا پيشنهاد وي را رد کردند : ( ابوسلمه ، ابوالعباس و خاندانش را در آن خانه پنهان کرد و در نظر گرفت تا امر( خلافت ) به فرزندان علی بن ابی طالب بازگرداند و با فرستاده یِ خويش نامه ای به جعفربن محمد[ امام ششم شيعه] نوشت ، او را پاسخ داد که من آن که منظور شما است نيستم ... پس نزد عبدالله بن حسن فرستاد و او را بدان دعوت نمود . او هم گفت : من پيری فرتوتم و پسرم محمد برای اين کار شايسته تر است و آن گاه نزد جماعت علويان فرستاد و گفت : با پسرم محمد بيعت کنيد ، چه اين نامه ی ابوسلمه حفص بن سليمان است که به من می نويسد . پس جعفربن محمد عليه السلام گفت : ای پيرمرد ، خون فرزندت را مريز که می ترسم کشته ی در احجار الزيت همو باشد ... ) ( همان – 2/329 ) . پيش از اين نيز در جريان قيامِ مختار – علي رغم همه ي حرف و سخن هائي كه در عالمِ تحقيق پيرامون اين قيام مطرح است – تماميِ بني هاشم و آل علي كوشيدند تا مي توانند خود را از اين نهضت دور نگه دارند . به طوري كه چون زبيريان محمدبن علي بن ابي طالب ( محمد حنفيه ) و يارانش را به منظور اخذ بيعت در زمزم حبس كردند و مدتي به ايشان براي بيعت مهلت دادند ، گرچه به ناچار محمد حنفيه از مختار كمك گرفت و نامه اي براي او نوشت و به وسيله ي خون خواهان كربلا و پيروان سليمان بن صرد خزاعي و مختار بن ابوعبيد ثقفي از بند و زندانِ زمزم – و حتا مرگ – نجات پيدا كردند ، اما بازهم از حمايت قيام سرباز زدند و در شرايطي كه حكومت اموي در حال فروپاشي بود و هرصاحب قدرتي در مدينه يا مكه و مصر و عراق و دمشق پرچم مخالفت با يزيديان و بني مروان را افراشته بودند و شايد بهترين هنگام براي برچيدنِ حاكميتِ اموي و مروانيان مدعي خلافت بود ، بازهم بني هاشم و آل علي از هرگونه همياري و مساعدت با نهضت ها و حركت هايِ مخالف سرباز زدند و از هر عمل و موضعي كه شائبه ي طرفداري از اين يا آن مدعي خلافت را تقويت كند ، دوري كردند و خود نيز هرگز و تحت هيچ عنواني گِردِ مطالبه ي خلافت نگشتند ، بلكه مردمي را كه به اميدي به سوي ايشان مي آمدند ، دلسرد نموده و در عمل به سوي ديگر مدعيان سوق دادند ... بعد از آن هم می بينيم در تمامِ دوران عباسيان ، بنی هاشم و آل علی از هرگونه حرکتی که احتمالِ مطالبه یِ خلافت را در خود داشته باشد ، پرهيز کرده اند و يارانِ خويش را نيز از آن باز داشته اند . ( اسناد اين بخش از تاريخ اسلام خوشبختانه به ويژه توسط ايرانيان كه رهبري و مركزيت هايِ مقاومت را برپا مي داشتند ، در كتب سيره و رجال ، ثبت و امروزه نيز در دسترس علاقه مندان است . به تاريخ طبري ، تاريخ مسعودي ، تاريخ يعقوبي ، طبقات ابن سعد و سيره يِ ابن هشام و ديگر منابع و متون تاريخ و رجال در سده هاي نخستين اسلامي مراجعه شود ) . تشريع تقيه در همين راستا و به دليلِ در اقليت قرار داشتنِ هوادارانِ علويان و در معرضِ مطالبه یِ خلافت بودنِ بنی هاشم و آل علی ، صورت گرفته و ضرورتِ سياسی ، به تدريج حکمی مذهبی را بر هواداران و پيروان آل علي ( كه بيش از ديگران در معرض مطالبه ي حاكميت بوده اند ) تحميل کرده است . گرچه سابقه ي شيعه به صورت کنونی آن – و در چارچوب يکی از فرق اسلامی – دستِ کم به بعد از مغول و سپس دوران صفويه باز می گردد و در عصر خلفای راشدين وسپس دوران اموی و عباسی ، امامان شيعه حداكثر به عنوان فقيهاني از بنی هاشم و خاندان پيامبر ، مورد تکريم بوده و مخالفين ايرانیِ خلفا نيز– در تمامیِ ادوار اسلامی– همواره از وجود و حضور و حمايت ايشان ، به صورت نيروي بالقوه ي سياسي ، استفاده کرده اند ، اما هيچ گاه انگيزه یِ مذهبی و عقيدتي نداشته و امامان كنونيِ شيعه ، يك جريانِ مخالفِ مذهبي با روند کلیِ جوامع اسلامی نبوده اند .هرچند به دليلِ قرار داشتن در جايگاه مطالبه یِ حاکميت ، از سوي خلفا – به ويژه عباسيان – گاه مورد آزار قرار گرفته و متقابلا نزد مخالفين مخصوصا ايرانيان ، به عنوان خاندان پيامبر محترم مي زيسته اند . مؤيد وجود نداشتن فرقه ي خاصي بنامِ شيعه در آغاز اسلام ، پيدايش و وجود فرقه هائی چون اسماعيليه و زيديه و واقفيه و قرامطه و اهل باطن و ديگران هستند که بعدها از فرق شيعه به شمار آمده ، اما در زمان زندگيِ خود اين امامان – يا امام زاده گان – از بسته شدن بابِ امامت در زيد بن علي بن حسين ، جعفربن محمد يا موسی بن جعفر سخن مي گفتند . مؤيد ديگري بر عدمِ وجود فرقه اي به نام شيعه ي 12 امامي در زمان مورد بحث ، باز تأکيد فردِ علی بن موسی الرضا ( امام هشتم شيعه ) در سفری که به ولايتعهدی ايشان پس از مأمون عباسی منجر گرديد – آن هم در نيشابور که کرسی خراسان بوده است – پس از بيان حديث قدسی « کلمه لا اله الا الله حصنی ، فمن دخل فی حصنی امن من عذابی » و مقيد ساختنِ حديث به قيد « به شرطها و شروطها و ان من شروطها » دليل براين بوده است كه نوعِ جامعه – حتا در ايرانِ هوادارِ آل علي – اصلي به نامِ امامت را آن هم جزء اصول دين اسلام ، نمي شناخته اند و جامعه ي ايران نيز همانند ديگر متصرفات اسلامي ، سني – يا بعضا اسماعيلي - مذهب بوده و توجهشان به امامان بني هاشم به عنوان فقيهي از فقيهان اسلام و حداكثر فقيهي كه وارث رواياتِ اجدادش از خاندان پيامبر مي باشد ، بوده است . قرائن بسيار ديگری اين سخن را تأييد مي كنند که اين مقاله را جایِ بحث و نقل آن ها نيست . در همين جا بد نيست به روايت مشهوري استناد كنيم كه به اسناد مختلف از ابوجعفر(ع) در رجال كشي آمده است كه گفت : مرتد وگمراه شدند پس از رسول خدا مگر سه نفر : سلمان و مقداد و ابوذر ( رجال كشي 6-11 ) اين حديث در بعضي از نقل هاي ديگرش تا هفت نفر هم روايت شده كه عمار و حذيفه و ديگران را نيزافزوده است . همين قراين و واقعيت هايِ ديگر تاريخي ، خود بهترين دليل بر آن است که هيچ يک از گرايش هائی که بعدها به صورت فرق و مذاهبِ شيعی شناخته شدند ، در زمان خلفا تا برچيده شدنِ دستگاهِ خلافت توسط مغولان ، در سرزمين هایِ اسلامی وجود نداشته و تنها پس از آن و به ويژه – چنان که دکتر شريعتی می گفت – در عصرِ صفويه ، مبانیِ عقيدتی اين فرقه ها و بنيان مکتبی مذهب شيعه نهاده شده و توسط کسانی چون شهيد اول و ثاني و سپس محقق كركي و شيخ بهائی و مير داماد و مير فندرسکی و ملاصدرا و دو مجلسی و شيخ عباس قمی و خواجه نصيرالدين طوسی و ديگران و ديگران – به ويژه مهاجرين جبل عامل - با تکيه بر پشتوانه ي حاکميت صفويان و به دليل ضرورت سياسی ، به وجود آمده است و شيعه ايرانی – دراين زمان- در برابر سنيان حاکم بر امپراتوری عثمانی ، در شکلِ مذهبی منسجم و دارای منابع و متونِ گوناگون مذهبي ، ظهور و بروز کرده و در طولِ حاکميت دراز مدتِ صفويان ، برآمده و باليده و نهادينه گشته است . کافی است نگاهی به متون و منابع وآثار شيعه در هريک از مباحثِ قرآن و تفسير و فقه و اصول و حديث و کلام و تاريخ بيفکنيم ، تا ببينيم که نه تنها گردآوری و تدوين اين آثار در دوران صفوی – يا اندكي پيش و پس از آن و حداكثر به خلاء ايجاد شده پس از مغولان – برمي گردد و بيشترين حجم توليد آثار مذهبی و متون شيعي ، در دوران طولانی حاکميت قزلباش تدوين و به پشتيباني ثروت و حاكميتِ مرشدانِ صفوي ، توسط درويشانِ « تولي تبرائي » و با تكيه بر شمشير ايشان ، برجامعه ي ايراني تحميل گرديده است . از اين دوران به بعد – با توجه به آن که به هرحال شيعه منحصر به حوزه یِ فرهنگی و سياسی ايران فارسی زبان بوده – و اقليتی محدود در برابر اکثريتی نامحدود از سنيان و فرق و مذاهب اهل سنت شمرده مي شده است ، به ناچار از احاديث تقيه در دوران امامان شيعه – به ويژه عصر خلفای عباسی – که به مناسبتی ديگر و به منظور مصون نگاه داشتنِ هواداران آل علي از آزار خلفا و انکار وجود هرگونه تشکل سياسي در برابر حاکميت ، يعنی تنها با انگيزه هایِ سياسی و نه مذهبی و عقيدتی ، صادر و بيان و سپس روايت شده است ، ولي در اين دورانِ متأخر ، با هدف آشکار تأسيس حاکميت شيعی و قدرتی در برابر سنيان غالب ، از آن احاديث و اخبار حسب نياز و سليقه روز ، بهره برداری خاص گرديده و به صورت اصلی مشروع و مقبول برای همگان در آمده است . يعنی اين که دسته ای از اخبار و احاديثي كه در شرايط خاصي پيرامون سيره یِ امامان و بزرگانی از آل علی ، با هدف حفظ جان و نواميس و اموال علويان و بنی هاشم بيان می شده است ، در چند قرن بعد و زمانی که ضرورت ديگری – في المثل رقابت با عثمانيان – اقتضا کرده است ، به تدريج به عنوان اسنادِ فقهي و حديثي تقيه ، قلمداد گرديده و اين عنوان هم چون اصلی از اصولِ مسلم مذهب شيعه تعريف گرديده است . اصلی که در گذشت زمان نوعی بيماری شخصيتی بر جان و روان تک تک معتقدان آن تحميل نموده و ايشان را به صورت موجوداتی دوشخصيتی و کانون تضادهایِ روانی در آورده و ناتوان و مستأصل و بيمار برجای گذاشته است ... از اين زمان به بعد ، اندك اندك « تقيه » دامنه يِ تعريفيِ خود را نيز گسترش داده و توسط فقيهان بعدي تفسيرهاي متفاوتي يافته و بر مصاديق بيشتر و ديگري دلالت كرده است . چنان كه به تدريج به حوزه ي سياست نيز وارد شده و پيروي از حاكمان و عدم مقاومت در برابر ايشان را نيز شامل گرديده و مجازشمرده و در واقع حركت و تحول را از جامعه سلب نموده است . چنان كه در اين ارتباط حتا با بعضي از اصول و فروع اسلامي هم چون « امربه معروف و نهي از منكر » نيز دچار تضاد و نيازمند توجيه گرديده است . گرچه گسترده گي دامنه ي تقيه در عرفِ امروزين جوامع آن را به صورت بزرگ ترين اصل و عاملِ بازدارنده يِ تحولات اجتماعي و سياسي درآورده است و در اين راستا اصل « تقيه » حتا حكومت هايِ صددرصد استبدادي و ضد مردمي را توجيه نموده و برايِ آن ها مشروعيت و مقبوليتِ شرعي فراهم آورده است ، اما ترديدي نيست كه ديگر به معنايِ سنتيِ خويش وجود خارجي ندارد و چنان ضرورت هائي مشروعيتِ آن را تبيين نمي كند ، ولي هم چنان به عنوان يك اصلِ از اصول مذهب شيعه باقي مانده و در شخصيت پيروان اين مذهب تأثير مخرب خويش را حفظ كرده است ، اما متأسفانه هيچ يك از فقهاء و مجتهدين شيعه جسارت آن را ندارند كه لزوم تجديد نظر در اين اصل را به بررسي بگيرند و احيانا مشروعيت آن را نفي كنند . زيرا كه اكنون ديگر تقيه نه آن چيزي است كه در عصر امويان و عباسيان بوده و ديگر آن حساسيتي را كه در مورد پنهان ساختن مذهب وجود داشته است ، از جوامع بشري رخت بربسته وجمعيت هايِ شيعه در جهان شناخته شده و دست كم در درونِ خود و در مراكز و جوامعي كه در اكثريت هستند ، ديگر نيازي به رعايت تقيه نبوده و هيچ محمل عقلاني براي حفظ آن نيست ، مگر در جوامعي كه داراي اقليت شيعه ي تحت ستم باشند – همانند بعضي از مناطق افغانستان و پاكستان – كه حداكثر فقيهان آن ديار مي توانند جواز تقيه را هم عرض با ترويج نهادهاي حقوق بشري و حمايتي بيان كنند . چنان كه مي بينيم در بين اسماعيليه و اهل باطن تا مدتي تقيه واجب بود اما سپس كه ضرورت آن ( فرضا در قيامه القيامه حسن صباح ) برطرف شد ، حرام و اين حكم لغو گرديد . بعبارت ديگر « تقيه » مربوط به زماني بوده است كه پيروان يك مذهب در اقليت مطلق قرار داشته و از بيم مال و جان ، اعتقادات باطني خود را پنهان مي ساخته يا انكار مي كرده اند . اما زماني كه آن ضرورت – حال به دليلِ كثرت هواداران يا قدرت گرفتن سياسي و اقتصادي – برطرف مي گرديده است ،ضرورت حكم تقيه نيز برداشته شده و آن حكم لغو مي گرديده است . اما متأسفانه در شيعه هنوز كه هنوز است نه تنها « تقيه » باقي مانده ، بلكه به حوزه هايِ ديگر گسترش يافته و نوعي ظاهر و باطن را برايِ پيروان خود آفريده است و همانند سكوت در برابر حكومت هايِ جابر ، به صورت عاملي بازدارنده ي حركت در جامعه در آمده است و زيان هاي مخرب خويش را بر اجتماع تحميل نموده است . بنابراين از آن جا كه تقيه معتقدان خود را به صورت بيماران رواني درآورده و از ايشان ظاهر و باطني همواره در تضاد ساخئه و ضد ارزش هائي چون تظاهر و ريا را به مقبوليت اجتماعي مي رساند ، برفقيهان شيعه است كه اين موضوع را مورد بررسي و تأمل قرار داده و ضرورت امروزين آن را انكار كنند و به جاي آن به حمايت هايِ مدني و دموكراتيك جوامع مدرن جهاني و مؤسسات حقوق بشري ، روي آورند و آزادانه عقايد خود را بيان و اظهار و تبليغ نمايند و ... و اما ، مي دانيم كه قصه همين تنها نيست و اگر قرار به بررسي و اصلاحي باشد ، بايد خيلي از چيزها را دور ريخت و اين هم تا زماني كه روحانيت شيعه از لاك كهنِِ خويش خارج نشده و جهانِ برخوردارِ روز را ، نديده و نشناخته است ، ممكن و مقدور نخواهد بود ... و ديگر هيچ و التمام .
دولت ها جز به منظور و در مسير از بين بردن خويش و ايجاد آگاهي و اخلاقِ خودگردانيِ عمومي در آحاد مردم ، مشروعيت حضور ندارند و جامعه يِ برتر انساني ، مجموعه ي آگاه و شادكام و خودگرداني است كه بي نياز از هر پاداش و مجازاتي، بينِ كاميابي خود و ديگران جمع كرده و آگاهانه و فطرتا، به نيكي ها وفادار و پاي بند باشد .
ناداني تنها و بزرگ ترين ميراثِ گذشته گاني است که همواره خود را روايتِ منحصر هستي مي شمردند .
" دانائي " زيستن در نشئه ي وصف ناپذيري است که غرور بودن و آفريدن و " بي نيازي " را مي آموزد و هر آن چه « رنج » را به هيچ مي شمرد .
آن كه از حجاب در نگذشته زيبايي را نشناخته است .
درود بر هنگامه اي كه پرده ها فرو افتند . رنگ و بوي زشتي را ، چگونه روي
به گردانيم ؟
بزرگي را كه مي گفت : « درد انسان متعالي ، تنهايي
و عشق است » گفتم : آن كه در عشق ناتوان باشد ، محكوم و بايسته ي
تنهايي است .
عشق ورزيدن ، آزادي ِ دو تن در خواستن و دوست
داشتنِ يكديگر ، نخستين اصلِ شاد زيستن است و زندگي هيچ اصالتي- جز
خويش- را بر نمي تابد .
بت پرستيدن و بت شكستن و بت ساختن و بت شدن و خود
شكستن ، تمام « بت » است و بت سازي ... چه آسوده و زيباست آن كه آفرينش را
، چنان كه هست مي بيند و در مي يابد و چندان تواناست كه از هر بتي بي نياز
است . تنها انسان ناتوان ، توانايي را بتِ خويش مي سازد . انسانِ
توانا كمبودي نمي بيند و نمي شناسد . او هر چه را بخواهد به دست مي آورد و
بر هرچه بينديشد تواناست و نيازي به تكيه گاه ندارد . تنها پيران و
بيمارانِ ناتوان هستند كه به ديوارها تكيه مي كنند .
آرزو ، اميد و آينده ، واژه گانِ مجعولِ ناتواني است
. هنگامي كه ناكاميِ خويش را ، فردايي مي سازيم ، هم امروز را نهاده ايم .
اگر درلحظه زندگي كنيم ، چيزي را فرو نگذاشته و همواره خواهيم زيست .
آن چه به شمار مي آيد تنها حال است و تاريخ
ابزار و دانشِ مورخ - و نه ظرفِ زندگي- است . « زندگي » ظــرفِ اكنون است
، و آينده وجود ندارد . آن چه قابلِ لمس و شهود است ، لحظه هايند و اكنون
نه گذشته و نه فردا .
هنگامي كه پرده ها هم چنان فرو افتاده و ديده ها بسته
است ، چشمان و زبان هاي گشاده ، كدامين نگاه و مخاطب را خواهند يافت ؟
خفته گان و مرده گان ازجنسِ سخن نيستند .
آن كه به انتظارِ نيكي منفعل مي نشيند ، تنها -
آن را - انكار مي كند . درحالي كه كمالِ مطلوب ، انكار نيكي و جست و جوي
ِزيبايي است . انكار همواره راهي به جست و جو و تصديق رها ساختنِ موضوع
و چشم بستن برحقيقت است . آدمي چيزي را باور مي كند كه از اثباتِ آن نا
توان باشد . آگاهي و فهم ، از مقوله ي تفسير و تبيين و تحليل است و با
واژه و انديشه سر و كار دارد . اما باور ازمقوله ي تقليد و پذيرش
و ناداني است .
سخن گفتن از روشنايي درتاريكي و سياهيِ شب ، گام زدن
درخواب است و چيزي از جنسِ كابوس .
حقيقت از جنسِ فهم و شناخت و از بيان و واژه بي نياز
است . آن حقيقتي كه نيازمند توضيح و اثبات و توجيه باشد ، چيزي ازجنسِ
تاريكي به همراه دارد و همواره مكرانديش و توجيه گر ، باقي خواهد ماند .
انسان تنها حقيقتِ موجود و تنها تحليل گر هستي است و اگر روزي آزاد زيسته
و آزادي را شناخته است ، دوباره نيز آزاد خواهد زيست و آزاد خواهد بود
. ( حتا اگر ناچار شود دوباره به جنگل باز گردد ) .
کسي که نتواند انسان و خِرد را باور کند ، شايسته ي زندگي – به ويژه در فردا و فرداها – نخواهد بود .
هنگامي كه پرده ها فرو افتند ، به ناگاه درخواهيم
يافت كه تمام در بندِ شكل و پوسته بوده ايم ، نه مغز و محتوا .
با همان شتابي كه روز بر شب چيره مي شود ، به ناگاه
درخواهيم يافت كه « هيچ » نبوده ايم ، غَره به تاريكي و نعره زنان در سياهي
.
عارفان و صوفيانِ ما ، بيش از آن كه بيان كننده ي رمز
گون حقيقت باشند ، خود حجابِ آن بوده اند .
بندگي و زنجيري كه ناداني بر دست و پايِ انسان مي
گذارد ، در همان حالي كه به سستي پوسيده ترين نخ ها ست ، ستبرترين و محكم
ترين و ديرپاترين زنجيرهاي پولادين را ، برشخصيتِِ « انسان » استوار مي
سازد و جز به بهاي نيستي و مرگ گسسته نمي شود و بر نمي خيزد .
اگر به معناي واژه ها - در امروزِ جامعه - نگاهي با
تأمل داشته باشيم ، به خوبي و به زودي در خواهيم يافت كه چه تحولي در حالِ
وقوع است . هر كسي كه اهل تأمل و دقت و قادر به تحليل باشد ، به خوبي تهي
شدنِ واژگانِ فارسي را ، از معنايِ معهود و مرسوم و منظورِ خويش- در اكنونِ
جامعه - در خواهد يافت و به پوچي الفاظي كه بام تا شام ، موردِ استفاده ي«
خاص » و « عام » است ، خواهد خنديد .
آن چه از آسمان مي آيد زميني است و هر زميني ،
حاصلِ خويش را بَر مي دهد . خوشا سرزمين هاي سر سبز ، بارور و شكوفا . خوشا
بي كراني ها ، بزرگي ها و بلنداي نگاهِ فرزانه گان و خوشا « انسان » و
زندگي زميني او .
آدميان چگونه مي توانند راجع به چيزي كه هرگز نديده ،
لمس نكرده و آن را نشناخته اند ، اين گونه با قطع و يقين سخن به گويند ؟
انگار قلويِ ايشان است و خود زادنش را گواه بوده اند . تنها احمقان و
ناآگاهان مي توانند - با چنان قطعيتي- سخن به گويند .
فيلسوفان و متكلمانِ ايراني ، هنگامي كه پرده هاي
آويخته را ديده اند ، در رسيدن و دريدنِ آن ها كوشش كرده اند و به هنگام -
نيز- برآشفته از غوغاي عوام و نادرستي ها ، روي پوشيده اند . خوشا آن كه
كلامي از ايشان شنيده باشد . اما چه بسياري از آن ها كه در همان گام هاي
نخست و ميانه ، كوري و ناتواني خويش را ، در زنگار كلماتِ فريبنده نهفته اند
و همواره ناداني خود را ، در هياهوي پيروان و دشنه هاي تعصب ، پنهان ساخته
اند . كوچكي هم ايشان بود كه انسان را ، به « رَحم » برانگيخت .
در شگفتم از آن كه : چگونه اهلِ سخن از خداي خويش
مي خواهند ، تا آبرويِ ايشان را حفظ كند ؟ و مردمان نيز ، براين دعا آمين
مي گويند . آيا لحظه اي نمي انديشند كه اين دعا ، بهترين گواه بر
دو شخصيتي بودن ايشان ، پليدي باطن و فريبنده گي ظاهر و درخواست شركتِ
خداوند در مكر و ظاهر آرايي و عدم افشاي زشتي هاي دروني و شخصيتي ايشان
است ؟
زيستن با دو شخصيت ـ يا چند تا ؟ـ تنها بايسته ي آدمك
هاي كوچك و زبون - يا مستأصل- است .
آدمك ها زشتي و پليدي را حيواني مي پندارند و نيكي
را روح خدا در كالبدِ آدمي مي نامند . اما من هيچ حيواني را نيافته
ام كه بتواند چيزي را ، در خويش بيآرايد و پنهان سازد و اين تنها آدميانند
كه از روح خدا كمك مي گيرند ، تا زشتي و عفونتِ خويش را پنهان
سازند .
حيوان با « غرايزِ » خويش مي زِيد ، اما آدمك ها از «
غرايزِ » خود شرم دارند و همواره آن ها را ، در لايه هايي از نيرنگ و ريا
مي آرايند . گويا از زيستنِ خويش شرمگين و پشيمانند...
زندگي با « غريزه » گناهي است نابخشودني بر « انسان »
و چنين آدمياني ، بايد كه برخويشتن به گريند ...
گيتي را زندان دانستن- يا زندان ساختن - بايسته ي مرگ
انديشانِ شب روي است كه از زندگي و
انسان انتقام مي طلبند . و چه خوش فرموده است :
اما اين كه او از ساخته هاي خويش انتقام مي گيرد ، گناهي به ضدِ « خوش
ذوقي » است .
(نيچه)
مي گويند :
" خداوند بهترينِ مكر كنندگان است " اما قادرِ مطلق را ، چه نيازي
به مكر است ؟ و مگر اراده يِ او را عينِ فعل نمي دانيد ؟ آن كه چون مي گويد
: بشو مي شود ، چگونه دام مي گسترد ؟ آيا هنگامِ آن نرسيده است كه واژه
ها را دوباره معنا كنيم ؟ ؟
ميراثِ گذشته گان ناداني و فريب است . دانايان را در
اين مرزبوم اندك و تنها - يا بر دار - توان ديد .
آن كه بي مستي،ادعاي خدا كند : مست است يا دروغ
گو ، يا كه از خدا هيچ نمي داند ...
ميوه ي "
جاودانه گي "و شناختِ هستي كه انسان را به
جرم خوردن از آن ، گناه كارِ ابدي دانسته و از بهشتِ خويش اخراج مي كنند ،
اكنون در برابر آدمي رخ نموده است ... و خوشا معرفت هاي ربوده شده از
خدايان . خوشا زندگي . خوشا انسان . فراخناي انديشه بر انسان مبارك
باد ...
هيچ حقيقت واحدي جز زندگي زميني انسان وجود ندارد .
منِ انديشه گر ، ضرورتِ فرداست
ستم تباه كننده ي هستي است .
چرا بودن ، در فردا بودن است .
هميشه زيباترين تجربه هاي امروز ، فردا را ساخته اند .
خويشتن را
تقدير فردا بشناسيد تا در امروز
زندگي كنيد .
زندگي كردن در امروز ، درك فرداست .
خود انديشي ، آفريننده گي است .
بخشنده گي ، غرور بودن است .
با خود زيستن ، آموختن بي نيازي و آفريدنِ خويش است
.
انكار و ترديد ، بزرگ ترين آفريننده گي هاست .
خانواده و زناشويي ، يادگار ادوار كودكي و نادانيِ آدميان
پيشين است ولي « عشق » پديده ي آگاهي و شناخت و حاصل دوست داشتن ، خواستن و
شاد بودنِ بالغان و فرهيخته گان است . عشق زندگي مي سازد و بي كراني ها را مي
طلبد ، اما خانواده و زناشويي حاصلي از نفرت ، تجاوز ، اجبار و عادت را در پي
خواهد داشت و كودكاني بيمار و ناتوان را ، به ميراث خواهد گذاشت . در عشق چيزي
از جنون است و در زناشويي معنايي از سكون .
واژه ها تا چه هنگام معناي خويش را بر نخواهند تافت ؟
و كلمات كي پرده خواهند افكند ؟
آن كه نمي تواند در تنهائي با خويش باشد ، محكوم به مرگ
است .
شناختن زيبايي ، اجبار هستي است .
ديشب جنازه ي اندرز را به گورستان مي بردم .
اشتران مي گريستند و گورهايِ منتظر فرياد مي كردند . هنـگامي كـه پوستين
كهنه ي پدران خويش را به خاك مي سپردم ، تنها هم ايشان را ازخانه
ساختن در هجوم سيل و توفان - بر گسل هاي آشكار- سرزنش مي كردم . فردايِ آن
شب ، برادران و خواهرانم با اكثريت قاطع ، به برج سازي در باغچه هاي خانه ي
پدري رأي دادند . اكنون استخوان هاي لهيده ام - از عفونت گنداب ها - تمامي
زندگي هاي نهاده را مي گريد .
تعريف هايِ جـزمـي و ايستـا از « آفرينش » همواره محكوم به
نزديك ترين و قطعي ترين مرگ ها هستند .
انساني كه مرزها را مي شكند ايستايي را بر نمي تابد
و توانِ كشف و شناخت زيبايي را دارد و چنين است كه همواره در حال شدن و
بودن و دريافتن و گذشتن ، هيچ جزم و يقين ابدي را بر نخواهد تافت .
هيچ گاه « آفريدن » به معناي شناختِ « آفرينش » نبوده
است . اما همواره كساني لذت آفريننده گي را مي چشند كه اصالت « زندگي » را
، دريافته باشند .
شناخت زندگي و انسان اجبار و
ضرورتِ زيستن در اكنون است .
كسي كه به بيداد تن مي دهد ، خود زندگي را انكار
كرده است .
شناختن هستي و انسان ، تنها روش ممكن براي زندگيِ
كاميابِ انساني ، اما هرگز الزامِ همگاني نيست .
همواره جعلي ترين و خطرناك ترين تعريف ها از «
آفرينش » و انسان ، جزمي ترينِ آن ها بوده اند و هستند .
كسي كه مي گويد : " اين و نه هيچ چيز ديگر " بزرگ
ترين مانع رشد بوده و نارواترين و فريب آميزترين نگاه ها را - تنها با هدف
حاكميت بر ديگران - ارائه خواهد كرد .
تا انسان و زندگي وجود دارد ، هيچ شناخت و تعريفي از
هستي نمي تواند « كلام آخر » باشد ـ و دقيقا به همين دليل ـ هيچ شناختي نمي
تواند و نبايد ادعاي جاودانگي داشته باشد . اين است كه هر گونه "جزم انديشي
"محكوم به ايستايي و بطلان بوده وآبشخوري جز فريب و سلطه و ناداني ندارد .
براي هميشه بودن ، شايسته تر و گريز ناپذيرتر از
تعريفي سازنده ، ويران گر ، خود انكار و خود آفرين و همواره در حالِ
دگرگوني وجود ندارد .
كساني كه بتوانند زندگي و انسان را براساس شناختي
خود باور و خود انكار تعريف كنند و لحظه هايِ در حال گرديدن و شدن را در آن
بشناسند ، همواره آفريننده ترين انسان ها هستند .
هرچه به اوج نزديكتر شويم ، حضيض را بهترخواهيم ديد
. اما برايِ بهتر ديدن بايستي همواره چشماني نافذ ، نگاهي شكافنده و شكوفا
داشت و قدرت خلق و انكار هر فضيلتي را آموخت و تجربه كرد .
آن چه خود را تنها روايتِ آفرينش و سخنِ آخر مي داند
و برايِ انسان ها « نيك و بد » را تعريف و تعيين مي كند ، نوع و ريشه اي از
نيرنگ را در خويش پرورده و هم - درآغاز- دانائي و خِرد را ، بر مسلخ «
غريزه » قربان خواهد كرد .
هيچ گاه و هرگز هيچ حقيقتِ منحصري وجود نداشته و
نمي تواند وجود داشته باشد ، زيرا همواره حقيقت ها هستند و زيبائي و
زيبايان ، كه پي در پي به انكارِ خويش و آفريدن و تعريفِ روايت هايِ تازه و
ديگرگون - از هستي - برمي خيزند .
كثرت و گوناگوني و دگرگوني ، شدن و بودن و آفريدن
، همواره بستر گريزناپذيرِ آفرينش و زندگي است .
زيبايي درآفرينندگي است كه معنا و تعريف مي شود و
خلاقيت همواره نياز هستي و استمرارِ زندگي بوده است ، پيش از آن كه هيچ
خدايي برآن فرمان راند .
بگوئيد نيستم ، تا باشيد .
هنگامي كه بتوانيم « تنها » زندگي كنيم « آفريدن »
را خواهيم آموخت .
بگذاريد كودكان سخن به گويند ، خواهيد ديد كه مامِ
طبيعت ـ اين زيبايِِ فريبنده و خشمگين ـ از شما مي گويد ...
اخلاق نابودي است كه بودن را مي آموزد . اما تا
نباشي چگونه مي تواني بودن را ـ حتا با قدرت بر انهدام زندگي ـ بيازمايي؟
چگونه ؟
تا از همه چيز در نگذريم ، هيچ به كف نخواهيم آورد .
اما چون از خويش تن گذشتيم ، در لحظه خواهيم زاد .
ستم گري تنها آن نيست كه ديگران را قرباني كنيم .
بيداد آن است كه انسان « خويش » را رها كند و به ناروائي تن بسپارد .
برايِ دادگري ، هميشه بايد از بيداد گذشت .
بي شناختِ هستي و انسان ، چگونه مي توان آن را
تعريف و نقد كرد ؟؟ اما شناخت زندگي همواره الزام و ضرورت همگاني نبوده و
نخواهد بود .
بسياري از فيلسوفان و فرهيخته گان ، ياوه هاي بسيار
گفته اند ، اما همواره براي درگذشتن از ياوه هاي بسيار ، در آغاز بايد
روايات و تجربه هاي گوناگون را شناخت ، تا قادر به نقد و داوري آن ها گرديد
... بنابر اين گردونه يِ دريافت هايي كه هر روز خود را انكار مي كنند و
همواره درحال دگرگوني و حركت و تازه گي هستند ، گريزناپذيرترين پديده ي
حيات انساني ـ و نه غريزي ـ است ...
امروزه هنگامي كه انديشه ها و افسانه هايِ اهلِ باور را مي خوانم و در آن تامل مي كنم ، در شگفت مي شوم كه چگونه روزي همين افسانه هايِ گاه يا بيشتر زشت و مصنوعي و تقلبي و كپي برابرِ اصل را ، مي خوانديم و به آن دل مي داديم و آن قصه ها را باور مي كرديم ؟ چگونه است كه بزرگان ما نيز چيزي از حقيقتِ خويش و جهان را درك نكرده بودند ؟
چه عمقِ جهل و ناد اني و بيماري بايد جامعه اي را فرا گرفته باشد كه قرن ها و نسل ها مردماني با ادعاي ِ فرهيخته گي ، خود و جامعه و جهان را توجيه كنند و گول به زنند و گول بخورند ؟ آخر چگونه ممكن است ، هزاران سال بگذرد و دانشمندان و فيلسوفانِ قوم و ملتي نتوانند " حقيقت " را دريابند ؟ يا اگر تك آدم هايي چيزي را دريافته اند ، نتوانند – يا اجازه نداشته باشند - آن را برايِ ديگراني كه تحتِ حاكميتِ فكري و فرهنگيِ ايشان قرار دارند ، بيان كنند و توضيح دهند ؟
همواره بر پهن دشتي كه از آنِ گوناگوني ها و بزرگي
هاست ، درود مي فرستم .
هنگامي كه در كودكي از روستايِ پدرانم - به بهايِ
بي خانماني و رنجي دراز - مي گريختم ، هرگز گمان نمي بردم كه كوچكيِ دامنه
يِ زندگي و نگاه ، چگونه فضيلت هايِ انساني را ، در خويش دفن مي سازد و خود
به جعل فضيلتِ توجيه گري هم چون « قناعت » بر مي خيزد .
چگونه است كه شادكاميِ امروز را انكار و دريغ مي
كنيم ، اما هم آن را وعده به فرد ا مي دهيم ؟
انسان تنهاست و « تنها » خواهد ماند ، مگر آن كه
عشق را بشناسد و خويش تن را بيابد .
نگاهي كه اكثريت را محكوم و عوام و پيرو مي خواهد ،
هرگز نمي تواند آزادي و آگاهي را برتابد و همواره با نيرنگ و دروغ آميخته
خواهد ماند .
آيا انسان را هم زادي است ؟ پس چگونه تنهايي و
ناتواني خويش را ، خداوندي بر مي آورد « يگانه » چون خويش و تهي از ناتواني
و همانندي و مرگ ؟
هنگامي كه بزرگ ترين « بت » ها مي شكنند ، چه زود به
كوچكي و پوچيِ تمامي پديده ها و ساختارهايِ فرودست پي مي بريم ، گويا هرگز
هيچ بت و برگزيده اي و هيچ بند و كراني ، وجود نداشته است .
